جامعۀ نزاری قهستان از نگاه محتشم ناصرالدین

Abstract

در قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) قهستان در کنار الموت و شام یکی از سه مرکز بزرگ نزاریان به شمار می‌رفت و پس از حملۀ مغول و پیش از یورش هولاکو گسترش و اهمیت چشمگیری یافت. از وضعیت اجتماعی و روابط درونی این جامعه کسی آگاهی چندانی نداشت. کسانی که بیرون از آن بودند با کینه و پیشداوری از نزاریان خبر دادند. معدود منابعی نیز که از درون جامعۀ نزاری باقی ماند بیشتر کتاب‌ها و رساله­های اخلاقی بود که خواجه نصیرالدین طوسی به سفارش رئیس نزاریان قهستان، محتشم ناصرالدین تألیف یا ترجمه کرد. در نبود منابع دیگر شاید بتوان از همین کتاب­های اخلاقی به‌ویژه <em>اخلاق محتشمی</em> دربارۀ درون جامعۀ نزاری آگاهی‌های بیشتری یافت. فرض بر آن است که علاقه­مندی ناصرالدین محتشم، رئیس و اندیشمند جامعه نزاری، سفارش‌دهندۀ اصلی این‌گونه کتاب‌های اخلاقی نه از سر تفنن و سرگرمی ادیبانه، بلکه سودمندی آن را برای جامعۀ نزاری معاصر خود در نظر داشت. او <em>اخلاق محتشمی</em> را آگاهانه گزینش کرد و ترجمه و تدوین آن را به خواجه نصیرالدین واگذارد. بنابراین، کتاب را باید همچون نسخۀ پزشکی آشنا با بیماری‌های جامعۀ نزاری قهستان دانست. اگر دردها از چشم بیرونیان پوشیده بود، داروهای شفا‌بخش در این کتاب آشکار است. این مقاله بر آن است تا کتاب <em>اخلاق محتشمی</em> را از راه نقد درونی و بیرونی تاریخی بازکاود و اوضاع اجتماعی نزاریان قهستان را در فاصلۀ سال‌های 617 تا 654 هجری در مقایسه با آگاهی‌های پراکندۀ بیرونیان بازنماید.