تحلیل مقایسه‌ای مولفه‌های تاریخ‌نگاری در تاریخ دیاربکریه و عالم‌آرای امینی با تکیه مسئله تقدیرگرایی

Abstract

فهم وقایع تاریخی بدون شناخت اندیشه‌ای که در پس رویدادها نهفته است، امکان‌پذیر نیست. این نوع نگرش منوط به فهم دانش و بینش مورخ است و شناخت واقعۀ تاریخی بدون شناخت نظرگاه مورخ، غیرممکن است. تاریخ‌نگری و گرانیگاه فکری دو مورخ ابوبکر طهرانی و فضل‌الله روزبهان خنجی که در دورۀ حساسی از تاریخ ایران می‌زیسته‌اند و برهمین‌اساس برداشت‌های تاریخی خود را بیان کرده‌اند، نیز تابع همین قاعده است. درهمین‌جهت، نوشتار حاضر سعی بر آن دارد تا تأثیر تاریخ‌نگری و خاصه بینش تقدیرگرایانۀ هر دو مورخ را با رویکردی قیاس‌گونه در نگارش کتاب <em>دیار بکریه </em>با <em>عالم‌آرای امینی</em> تبیین نماید. بنابراین سؤال پژوهش این است که رویکرد کلامی و نگرش اعتقادی ابوبکر طهرانی و فضل‌الله روزبهان خنجی در پردازش تاریخ و تفسیر دگرگونی‌های تاریخی در پرتو مشیت الهی چه تأثیری داشته است. البته این مسئله با توجه به بازتاب رویکرد مشیت‌گرایانۀ هر دو مورخ در شیوۀ نوشتاری و با در نظرداشتن دگرگونی‌های تاریخی عصر آنها بررسی می‌شود. حاصل پژوهش که با رویکرد توصیفی‌تحلیلی انجام شده حاکی از این است که ابوبکر طهرانی همانند خنجی، البته در مقیاسی وسیع‌تر، تقدیرگرایی را در تحقق تاریخ مهم پنداشته و در برداشت تاریخ‌نگارانۀ خود از اوضاع حاکم بر قرن نهم این مهم را منظور کرده است. ازاین‌رو جبرگرایی، ارادۀ مطلق خدواند در سرنوشت انسان، ناتوانی و زبونی انسان در هستی و آفرینش، غایت‌گرایی و تفسیر خطی تاریخ مهمترین مؤلفه‌های تاریخ‌نگاری در تاریخ<em> دیار بکریه </em>و <em>عالم‌آرای امینی</em> هستند که همگی در ذیل بینش تقدیرگرایانۀ دو مورخ قابل کشف و فهم هستند.