التفات، عنصری انسجام‌بخش در قرآن (مطالعة موردپژوهانه: چهار سورة مکّی و مدنی)

Abstract

از اواسط نیمه دوم قرن بیستم، «به‌تدریج، توجّه زبان‌شناسان به بررسی توزیع عناصر زبانی در سطحی بزرگ‌تر از محدوده جمله، یعنی متن، معطوف شد و عناصر انسجام‌بخش مورد کندوکاو قرار گرفت. مهم‌ترین عناصر انسجام از منظر زبان‌شناسی نقش‌گرا، عنصر واژگانی، دستوری و آوایی است. نگارندگان در این جستار برآنند که با در پیش گرفتن روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی نقش « التفات» در انسجام‌بخشی دو سورة مکی (یس و نحل) و دو سورة مدنی (احزاب و آل‌عمران) بپردازند. دستاورد تحقیق بیانگر آن است که صنعت التفات در اشکال مختلف در انسجام متن، ابهام هنری و آفرینش کلام ادبی تأثیرگذار است. بیشترین «التفات» در جمله‌های غیروابسته یافت می‌شود. این شگرد بیانی، به دنبال خلاف عادت، سبب غافلگیری و شگفتی خواننده می‌شود. می‌توان گفت که در میان انواع التفات‌های موجود در این سوره‌ها، التفات نزدیک، سهم زیادی در انسجام متن دارد و موجب ارتباط معنایی آیات نیز می‌شود. التفات دور، مخاطب را به تدبّر و اندیشیدن سوق داده و موجب درکی بهتر از آیات شده‌است؛ ازاین‌رو، می‌توان یکی از کارکردهای مهم التفات را در این متون چهارگانه، انسجام درون‌متنی آن دانست.