تدوین بنچ‌مارک کارآیی مصارف آب محصولات زراعی و باغی تحت استراتژی‌های مدیریتی مختلف در یک منطقه‌ی خشک

Abstract

بر اساس داده­های موجود در یک بازه­ی 30 ساله، پتانسیل­های صرفه­جویی آب مصرفی در کشاورزی آبی در استان خوزستان بررسی شد. بدین منظور و بر اساس سیستم طبقه­بندی فائو، کلیه­ی محصولات زراعی و باغی به هشت گروه غلات، سبزیجات، حبوبات، دانه­های روغنی، گیاهان قندی، گیاهان غده­ای، آجیل و خشکبار و میوه­ها تقسیم شدند. سپس، سناریوهای مدیریتی مختلف از تلفیق سه تاریخ کشت به­هنگام (عرف منطقه)، زود و دیرهنگام، و سیستم­های آبیاری فارو، بارانی و قطره­ای و چهار سطح تامین نیاز آبیِ گیاه (100، 85، 70 و 55 درصد) تعریف شد. بهترین سناریو و الگوی کشت بر اساس شاخص­های کارآیی مصرف آب و بهره­وری آب آبیاری تعیین و سپس، مقادیرِ معادلِ این شاخص­ها تحت سناریوهای منتخب، به­عنوان مقادیر بنچ­مارک در نظر گرفته شد. بالاترین مقادیر کارآیی مصرف آب برای گیاهان قندی، به دلیل دارا بودن عملکرد بالا و گیاهان غده­ای، به دلیل دارا بودن نیاز آبی اندک و سبزیجات به دلیل نیاز آبی اندک و عملکرد بالا، بدست آمد. با وجود داشتن رتبه­ی پنجم از منظر کارآیی مصرف آب، غلات، به دلیل داشتن سهمی فراتر از 70 درصد در کل اراضی تحت کشت آبی، بزرگ­ترین مصرف کننده­ی آب در استان بودند. جایگزینی هر هکتار از سطوح آبی تحت کشت غلات با محصولات غده­ای، به طور متوسط 8/3 هزار مترمکعب (63 درصد) صرفه­جویی در میزان آب خالص مصرفی به وسیله­ی گیاه را به همراه خواهد داشت. تغییر سیستم آبیاری از حالت سطحی به قطره­ای در مزارع تحت کشت محصولات قندی، حبوبات و دانه­های روغنی، میزان کارآیی مصرف آب را افزایش داد، در حالی­که این جایگزینی باعث کاهش میزان تولید به ازای واحد آب مصرفی در سایر گروه­های گیاهان خواهد شد. اعمال 15 درصد تنش رطوبتی به دلیل حفظ نیاز آبی در حد مطلوب و تنها 3/8-4/1 درصد کاهش در عملکرد گیاه، تغییر اندکی در میزان کارآیی مصرف آب را منتج خواهد شد. افزایش سطح تنش به 30 درصد، منتج به حداکثر 6/5 درصد کاهش در میزان تولید به ازای واحد آب خالص مصرفی خواهد شد. صرف­نظر از نوع سیستم­ آبیاری و سطح تنش، کشت­های زودهنگام، به دلیل کاهش نیاز آبی گیاه تا 20 درصد، میزان کارآیی مصرف آب را افزایش خواهد داد. به این ترتیب، اعمال تنش ملایم رطوبتی و تعدیل تقویم کشت و هم­چنین، اولویت­بندی کشت محصولات زراعی و باغی بر اساس مقادیرِ کارآیی مصرف آب آن­ها، می­تواند به عنوان سناریوهای مدیریتی مطلوب در کاهش فشار بر منابع آب آبی استان خوزستان محسوب شود.