بررسی اثرپذیری الگوهای رفتار عقلانی در اقتصاد سنتی (متعارف) از نظریه‌های عقلانیت در سایر دانشها

Abstract

نظریه «رفتار عقلانی» و الگوهای مبتنی بر آن در اقتصاد سنتی (متعارف) که رویکرد نئوکلاسیکی بر آن حاکم است، در زمینه واقع‌نمایی، تبیین و پیشبینی، نارسایی‌هایی داشته که مسلماً بعضی از آن­ها طی زمان برطرف شده است. این پژوهش اولاً در صدد یافتن پاسخ این سؤال است که آیا بهره‌گیری از سایر دانش‌ها اعم از فلسفی یا علمی، عقلی یا تجربی، در برون‌رفت از آن کاستی­ها مؤثر بوده است؟ و ثانیاً اگر از ابتدا از اندیشه اسلامی استفاده می‌شد، آیا­ چنین معضلاتی کمتر بروز می‌کرد. لذا با رویکرد تاریخی، این موضوع میان رشته‌ای بررسی گردید و با استفاده از مستنـدات کتابخانـه‌ای و روش تحلیلـی توصیفی معلوم شد که نظریه رفتار عقلانی، محصول روش قیاسی فلسفه است که به صورت یک اصل متعارفی به علوم گوناگون از جمله اقتصاد راه یافته است و چون با تکیه بر این نظریه، الگوهای رفتاری اقتصادی ساخته شده، مانند آن نظریه، مبتنی بر اصول موضوعه متعددی است که آن­ها هم در دانش­های گوناگون مورد توجه بوده است. اما در پی بروز تردید‌هایی بارها آزمون گردیده که در بسیاری موارد این الگوها رد شده است ولی با کمک علوم دیگر در آن اصلاحاتی صورت گرفته و از آن کاستی­ها برون رفته است. همچنین یکی از نارسایی‌های باقی ‌مانده از دید اسلامی، ناتوانی در تبیین رفتار ایثارگرانه است که آنان به آن رفتار «فارغ از خود» می‌گویند که گویا معقول نیست و با توجه به اینکه از قرن­ها قبل در اندیشه اسلامی علاوه بر «خود طبیعی»، «خود انسانی» نیز مطرح بوده، آشکار است که اگر اقتصاد سنتی از همان موقع این اندیشه اسلامی را بکار می‌برد؛ رفتار ایثارگرانه را غیر قابل توجیه نمی‌شمرد، چون این نوع رفتار نیازهای «خود انسانی» را که از اهمیت بیشتری برخوردار است برآورده می‌سازد. بدیهی است که این اجتناب، ریشه در مباینت عقلانیت در اقتصاد متعارف و اقتصاد اسلامی دارد.