بازنمایی مسائل اجتماعی جنگ ایران و عراق در نمایشنامه‌های ایرانی

Abstract

<span lang="FA" dir="RTL">جنگ تحمیلی عراق و دفاع یکپارچۀ مردم ایران از سرزمین و اعتقاداتشان، از مهم‌ترین رخدادها در تاریخ معاصر ایران است که ابعاد اجتماعی پیچیده و چندوجهی دارد. یکی از بسترهای بازتاب‌دهندۀ روندِ تحول صورت‌بندی‌های گفتمانی این رخداد، متون نمایشی است. در این پژوهش که برپایۀ الگوی تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف انجام‌ گرفته است، شخصیت‌های محوری نمایشنامه‌های <em>وقت وصال</em> (حسین جعفری)، <em>چکّه؛ صدای دریا</em> (محمدمهدی رسولی)، <em>کانال کمیل</em> (سیدحسین فدایی حسین) و <em>31/6/77</em> (علیرضا نادری)، با هدف دستیابی به مؤلفه‌های بنیادینِ گفتمانی و نحوۀ تعامل با وجوه اجتماعی مسئلۀ جنگ، تجزیه‌وتحلیل شدند. این نمایشنامه‌ها، در فاصلۀ زمانی سال‌های 1359 تا 1384 منتشر و توسط گروه‌های شاخص اجرا شده و همچنین منتخب جشنواره‌های معتبر داخلی بوده‌اند. یافته‌های این پژوهش، آشکارکنندۀ سه گفتمان محوری درزمینۀ نحوۀ بازنمایی رزمندگان و پیامدهای مربوط به آن است: گفتمان جنگ و ایدئولوژی انقلابی، گفتمان دفاع مقدس و گفتمان پسا/ضدجنگ. در بطن گفتمان نخست، تصویری خودتجویزگرانه از رزمندگان در تبیین رویکرد انقلاب اسلامی، تاریخ تشیّع و دفاع از سرزمین و همسو با گفتمان حاکم عرضه می‌شود. در مرحلۀ دوم و پس از تداوم و گسترشِ محدودۀ فرهنگی جنگ، این رویکرد، به ‌گونه‌ای خودبیان‌گری معرفت‌شناختی و الوهی بدل می‌شود و جلوه‌های دینی و عرفانی در آن پررنگ‌تر می‌گردد، اما پس از پایان جنگ و بروز تغییرات وسیع اجتماعی، نگاهی انتقادی شکل می‌گیرد که در برزخ حفظ ارزش‌ها و یا مقابله با مصادره‌به‌مطلوب گفتمانِ دفاع مقدس معلق است و درنهایت جایش را به رویکردی نقادانه و پرسشگرانه می‌دهد که از طریق آنتروپی گفتمان حاکم، شکلی متفاوت را با دانشِ زمینه‌ای رویداد جنگ عرضه می‌کند.</span>