برهان تمانع؛ برهانی استوار در راستای توحید خالقی و ربوبی

Abstract

یکی از وجوه عقلی متعدد که اندیشمندان اسلامی در راه اثبات توحید از آن بهره برده­اند برهان تمانع است. برهانی که با الهام از آیات شریفه قرآن به ویژه آیه شریفه >لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا< مطرح شده و با تقریرهای گوناگونی ارائه شده‌است. در این نوشتار پیشینه، حوزه کاربرد، مبانی و تقریرهای مختلف برهان و اشکالات مطرح شده بر این تقریرها بررسی شده و توحید در خالقیت و ربوبیت اعم از ربوبیت تکوینی و تشریعی با آن اثیات می­شود. بر این نکته تأکید شده که برهان تمانع به صورت اختلاف و ناسازگاری آلهه متعدده اختصاص نداشته، فرض توافق آلهه متعدده در خلق و تدبیر را نیز شامل می­شود از‌این رو برهان را بر اساس تعدد ‌قدرت‌ها و تعدد اراده‌های متوافق و تمانع اراده‌ها تبیین نموده‌ایم. تالی فاسدهای منتج از این برهان که به خاطر پرهیز از این لوازم فاسده توحید اثبات می‌شود، در برخی از تقریرها عدم تکون عالم و در برخی از تقریرها بی‌نظمی و ناهماهنگی بین موجودات عالم است. در بخش پایانی مقاله نگاهی مختصر به آیه لو کان فیهما آلهة الا الله لفسدتا و آیات مشابه آن که منشأ قرآنی برهان تمانع است انداخته شده‌است و از نظریه برهانی بودن استدلال مستفاد از آیات دفاع شده‌است.