توحید صفاتی

Abstract

بسیاری از متکلّمان، نقطة محوری بحث در توحید صفاتی را به درستی درنیافته‏اند.محور بحث در توحید صفاتی، صفات ثبوتی است و ارتباطی به صفات فعلی، سلبی و یا خبری ندارد. به‏خلاف آنچه صاحبان کتب ملل و نحل گفته‏اند، قائلان به وحدت ذات با صفات، نافیان صفات نیستند، و از معتزلیان تنها ابوعلی جبائی را می‏توان در زمره نافیان صفات قرار داد. لغزش‏گاه ابوعلی –در نظریه نیابت ذات از صفات- ناشی از این پندار غلط است که صفت در همه جا باید قائم به غیر باشد. اشکال اصلی بر قائلان به زیادت صفات بر ذات، لزوم تعدد قدماء است. اشاعره به خلاف اهل حدیث –که فقط بر ظواهر نقلی بسنده می‏کنند- در صدد حلّ مشکل تعدد قدماء ثمانیه برآمده‏اند، امّا کاری از پیش نبرده، و مفاسد این نظریه، همچنان بر قوت خود باقی است؛ مفاسدی همچون وجود امثال برای خداوند و نیز لزوم ترکیب و حاجت در ذات الهی. برخی از اعتراض‏های اشاعره بر معتزله و شیعه، ناشی از عدم توجّه به تفاوت وحدت مفهومی و وحدت مصداقی است. برخی دیگر از این اعتراض‏ها نیز برخاسته از قیاس واجب‏الوجود به ممکن‏الوجود و عدم توجه به تشکیک در وجود است؛ در حالی‏که صفات، لزوماً و در همه مصادیق وجود، از سنخ عَرَض نیستند.