تحلیل اجتماعی-شناختی گفتمان نقایض جریر و اخطل بر اساس الگوی ون‌دایک

Abstract

گفتمان متون ادبی از منظرهای مختلفی قابل بررسی است و سطوح گوناگون آن در ابعاد کلان و خُرد مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. تحلیل گفتمان امکان دستیابی به برداشتی عمیق از متن را فراهم می‌آورد. این شاخه از تحلیل می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در برجسته‌سازی و حاشیه‌رانی‌های گفتمان شاعران داشته باشد و تعاملات زبانی آن‌ها را با ساختارهای ایدئولوژیک کشف نماید. ازجمله پدیده‌های ادبی زبان عربی که بر پایة برجسته‌سازی و حاشیه‌رانی بنا شده‌است، نقایض جریر و اخطل است. این دو شاعر در بیشتر نقایضشان با استفاده از ابزارهای گفتمانی خاص، در پی برجسته‌سازی هویت خود و حاشیه‌رانی هویت رقیب هستند. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است تا با تکیه‌بر روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به مربع ایدئولوژیک ون‌دایک، سطوح گفتمانی نقیضة «اِنعَقْ بِضَأنِکَ یا جَریرُ» از اخطل و «قَبَحَ الإِلَهُ وُجوهَ تَغْلِبَ» از جریر بررسی شود. ون‌دایک در الگوی پیشنهادی‌اش به مطالعة استراتژی‌های متن و گفتار می‌پردازد و رابطة آن‌ها را با بافتار اجتماعی و سیاسی مورد مطالعه قرار می‌دهد. برداشت نهایی نشان می‌دهد که برجسته‌سازی نکات منفیِ دیگری در هر دو نقیضه از بسامد بسیار بالایی (66% اخطل و 71% جریر) برخوردار است، با این تفاوت که جریر به نسبت اخطل در استفاده از سطوح گفتمانی معنی، ساخت‌های صوری، دستور زبان و صورت‌های گفتمان، موفق‌تر عمل کرده است.