تحلیل انتقادی دیدگاه‌ها دربارة چیستی مفهوم «مجاز» و اقسام آن

Abstract

بررسی مفهوم مجاز، به دلیل وقوع آن در متون دینی، از دیرباز توجه علمای اسلامی را برانگیخته و از این رو در کتب ادب و اصول، به آن پرداخته‌اند. گرچه به ظاهر، در چیستی مفهوم مجاز اختلافی میان علمای اسلامی نیست، اما با دقت در آثار ادبی و فقهی، وجود اختلاف در حدود و مبانی «مفهوم» و «اقسام» آن آشکار می‌گردد. بنا براین، نظر به وقوع مجاز در متون دینی و اختلاف نظرهای برخاسته از آن، تنقیح چیستی مجاز و تبیین اقسام آن ضروری می‌نماید. در میان علمای ادب و اصول، سه دیدگاه در این حوزه وجود دارد؛ دیدگاه نخست، از دیرباز دیدگاه مشهور و مورد تایید جمهور علمای ادب و اصول بوده است. دیدگاه دوم، رأی سکاکی است که ضمن پذیرش کلیات دیدگاه اول، استعاره را نوعی مجاز عقلی و نه لغوی بیان می‌کند؛ دیدگاه سوم که از سوی گروهی از فقهای متأخر شیعه از جمله آیة‌الله اصفهانی و امام خمینی(ره) بیان شده است، به نقد و بررسی دو دیدگاه پیشین پرداخته، مجاز را صرفاً عقلی و آن را به اقسام مفرد، مرکب، کنایی و اسنادی منقسم می‌داند. این دیدگاه به دلیل تکیه بر «عقلگرایی» و «معناگرایی»، و رفع اشکالات و تناقضات دو دیدگاه نخست، در این مقاله «دیدگاه برگزیده» شناخته شده است.