تحلیلی جامعه‌شناختی بر خرافه‌گرایی دینی در عصر مرشد شاهان صفوی

Abstract

صفویان پس از دورۀ فترت در ایران دولتی متمرکز تشکیل دادند و با تقویت هویت ملی ایرانیان و استفاده از عنصر هویت‌بخش دین، تحولاتی اساسی در ساختار حکومت و جامعه ایجاد کردند. رسمی‌کردن مذهب تشیع امامیه، مهم‌ترین اقدام حکومت صفویه در شروع کار بود که موجب تحول اساسی در ارزش‌ها و هنجارهای جامعۀ ایران شد. درنتیجه، بسیاری از ارزش‌ها جنبۀ دینی و مذهبی پیدا کردند و همراه این تحولات، برخی باورهای نادرست نیز رواج یافت. ساختار جهان‌بینانۀ حکومت صفویه با توجه به جنبه‌‎های دینی آن، تا جایی در زمینۀ خرافه‌گرایی پیش رفت که موجب ایجاد سستی در مبانی تشیع شد. نزدیکی فرهنگی ایران امروز با دورۀ صفویه، موجب ماندگاری و پایائی بسیاری از آداب و رسوم، اعتقادات و سنت‌‎ها شده است؛ درنتیجه باید ریشۀ برخی خرافه‌های موجود را در دورۀ صفویه جستجو کرد که به دلایل مختلف تا امروز ادامه پیدا کرده است. با توجه به تاریخی‌بودن موضوع، این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوای استقرایی، به‌صورت کیفی و به شیوۀ تاریخی - تطبیقی انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان دادند نفوذ باورهای خرافی میان نخبگان و دربار، موجب شیوع خرافات در سطح جامعه شده است. در کنار این عوامل، برداشت سطحی از دین و توجیه اعتقادات خرافی به‌وسیلۀ باورهای دینی، ضمنِ گسترش خرافات، زمینۀ سقوط حکومت صفویه را فراهم کرد.