توبه و تطهیر گفتمانی در خیامیّت پیشامدرن

Abstract

چکیده خیامیّت یک منظومه­ی گفتمانی است که در آن سه گفتمان لاادری­گرا، شریعت مدار و تصوف، به­شکل «درون­گفتمانی» با هم مجادله و مناظره می­کنند. آن چه این مجادله‌ی چند رویه را ­در جامه‌ی گفتمانی یکسان پیوند می دهد، انتساب آن به شخصیتی مفهومی و پارادوکسیکال به نام عمرخیام است. عنصر «توبه» یکی از مهم­ترین عناصر اشتراکی گفتمان شریعت­مدار و تصوف است. این عنصر در خیامیّت پیشامدرن، منشأ انواع ساخت­ها، تأویل­ها و افسانه­های گفتمانی شده است. با توجه به انواع روایت­ها، نشانه­ها و افسانه­های گفتمانی و همچنین دیالوگ­هایی که بین رباعیات خیام وجود دارد، توبه‌ی گفتمانی را می­توان در خیامیت پیشامدرن به­عنوان یک عنصر ساختار­آفرین دانست و ساخت گفتگومدار، چندبُعدی، و متکثر و متناقض رباعیات را تبیین کرد. هدف این مقاله آن است که با طرح «توبه و تطهیرگفتمانی» در برساختِ «خیامیت پیشامدرن» اولاً گسست­های این گفتمان را نشان دهد و ثانیاً با تأکید بر این گسست­ها، هم نسبتِ گفتمانی عمرخیام را با «خیام گفتمانی» تبیین و هم برساخته بودن این گفتمان را با نگاهی به منابع تاریخی و سنت خیام­پژوهی، توصیف و تحلیل کند. روش: مقاله از روش تحلیل انتقادی گفتمان و رویکردساخت­گرایی برای دست­یابی به هدف خود بهره می­گیرد. نتایج پژوهش: تصور پیوستاری ازگفتمان خیامیت و یکپارچه دیدن آن، مانع از شناخت درست این گفتمان و تحلیل دقیق آن می­شود؛در مقابل، قول به گسست­های تاریخی و تنازع گفتمانی دراین باره می­تواند به فهم برساختی بودن روایت یک­دست از خیام چنان­که در تصحیح‌ها، تحلیل­ها، زندگینامه­ها و شروح دیده می­شود کمک کند.