ساخت های گرافیکی و منطق ارجاع در غزل های حافظ

Abstract

ساخت هندسی غزل‌های حافظ، یکی از بارزترین ویژگی‌های شعر حافظ است که در تحقیقات حافظ ‌‌پژوهی بارها مورد توجه قرار گرفته است. اگرچه دربارۀ انسجام عمودی غزل‌های حافظ، دیدگاه‌های متفاوت و حتی متباینی طرح شده است، در مورد ساختار افقی و نظم هندسی ابیات شعر او اتفاق نظر بیشتری وجود دارد. با این همه هنوز الگوهای ساختمند حافظ در شکل‌بخشی به ساختار ابیات، به شکل نظام‌یافته تبیین و صورت‌بندی نشده است. این مقاله می‌کوشد با تکیه بر آموزه‌های زبان‌شناسی متن و شعر، وجهی از نظام ارجاعی، نشانه-شناختی و رابطه‌ای ابیات غزل‌های حافظ را نشان دهد که چگونه ساخت گرافیکی یک بیت در سطح دو مصراع، با انواع ربط‌های دور و نزدیک و قرینه‌سازهای پیدا و پنهان ساخته می‌شود. این مقاله به این نتیجه رسیده‌است که حافظ ساختار عمودی غزل‌هایش را در شرایطی که ساخت روایی بر شعر حاکم است یا دارای وحدت موضوع است، کاملاً به خواننده نشان می‌دهد؛ اما در شرایط دیگر با دور کردن ساختار عمودی، ساختار افقی را با انواع رابطه‌های دور و نزدیک، بازی پیدا و پنهان نشانه‌ها و خلق ساخت‌های گرافیکی با تداعی‌ها و قرینه‌های رفت و برگشتی، به خواننده نزدیک می‌کند. در این شرایط نسبت ساختار عمودی با ساختار افقی دیالکتیکی است.