کارکرد ردیف در فرم و ساختار غزلیات حافظ

Abstract

گزینش هر واژه یا تعبیر شاعر نه تنها در بیت، بلکه در طول شعر نیز مؤثر است. اگر به انتخاب واژه یا تعبیری توجه کنیم که به‌عنوان «ردیف» در پایان هر بیت تکرار می‌شود به اهمیّت انتخاب شاعر و لزوم تناسب همه‌جانبة ردیف با کلیّت شعر بیشتر پی می‌بریم. با توجه به اهمیت گزینش ردیف، بر اساس نظریه‌های فرمالیسم و ساختگرایی به بررسی نقش و کارکرد ردیف در غزلیات حافظ پرداخته‌ایم. بر این مبنی، کارکرد، ارزش و نقش ردیف‌های حافظ را فراتر از بیت، در فرم و ساختار غزل بررسی کرده‌ایم. نتیجة این بررسی نشان می‌دهد حافظ، ردیف را عمدتاً متناسب با مضمون، عناصر، بافت و ساختمان کلی غزل انتخاب کرده است. گاهی ردیف همچون ابزاری در دست اوست تا بتواند در موقعیت‌های دشوار، برای بیان مطلبی از آن استفاده کند که امکان بیان آن با سخن عادی وجود ندارد. گاهی مبنای گزینش ردیف متناسب با ساختار غزل، برای ایجاد طنز است. گاهی معنای ردیف در تقابل با فحوای بخش‌ها و کلماتی دیگر در بافت شعر قرار می‌گیرد و باعث خلق امکانات معنایی تازه‌ای می‌شود. شناخت مخاطب مستقیم غزل با دقت در نوع کاربرد ردیف می‌تواند کلید فهم درست‌تر برخی غزل‌ها را به دست دهد.