آسیب‌شناسی رفتارهای رجال دینی در انتقادهای ناصر خسرو قبادیانی و ابوالعلاء معرّی

Abstract

یکی از مسائل مهمّ اجتماعی در طول تاریخ، عرصة دین و آسیب­شناسی مسائل مرتبط بدان بوده است که از دید منتقدان بزرگ اجتماعی در تمامی دوران­ها دور نمانده است. در این میان رفتارهای رجال و وابستگان دینی در شناساندن حقیقت دین و نحوة تعامل آنها با مسائل دینی در اجتماع بسیار حائز اهمیت است. پژوهش حاضر، به صورت تطبیقی و با رویکردی اجتماعی به بررسی آفات و آسیب­های رفتارهای این قشر اجتماعی در انتقادهای ناصر خسرو قبادیانی و ابوالعلاء معرّی؛ دو منتقد بـزرگ اجتماعی قـرن چهارم می­پـردازد و نشان می­دهد که وضعیت دینی جامعة دو شاعر دچار فساد و تباهی ناشی از رفتارهای برخی رجال دین بوده و از آن به عنوان دامی جهت به بند کشیدن مخالفان و رسیدن به مطامع دنیوی استفاده می­شده است. ریا، حیله­گری در مسائل شرعی، پرداختن به ظاهـر دین در عین تغافل از حقیقت آن، تزویر، بی­بصیرتی در مسائل اعتقادی، رشوه­خواری، ابزاری بودن دین، تصوفِ صوفی­نمایان و... از انتقادهای سازنده­ای است که در اشعار منتقدان دینی و اجتماعی آن روزگار تجلّی یافته­است. با توجّه به حسّاسیّت و رویکرد دینی ناصر خسرو به عنوان حجّت شیعیان اسماعیلیّه در خراسان، بسامد این انتقادها و جزئی­نگری­اش در مسائل دینی، در مقایسه با ابوالعلاء بیشتر و دقیق­تر است. ناصر خسرو در این انتقادها صریح و جسور است و در مقابل ابوالعلاء همچان­که شیوة اوست غالباً به طور غیر مستقیم به انتقاد از آفات و آسیب­های رفتاری رجال دین می­پردازد.