تبیین مفاهیم امامت و ولایت در کتیبه‌های مذهبی ادوار مختلف «بررسی موردی دورهٔ تیموری و صفوی»

Abstract

کتیبه‌ها به‌عنوان شاخص‌ترین تزیینات معماری اسلامی، به لحاظ محتوایی از جایگاه ویژه‌ای در بناهای اسلامی برخوردارند و نقش بارزی در تبیین حقایق معنوی و ارزش‌های معرفتی حاکم بر دورۀ ظهورشان دارند. این موضوع در پژوهش‌های پیشین در قالب بررسی محتوای کتیبه‌های هر دوره بر اساس باورهای حاکم بر همان دوره بررسی شده ‌است. فرضیۀ این مقاله بر این اصل استوار است که آیات و روایات مشتمل بر اصول و مبادی شیعۀ دوازده­امامی (امامت و ولایت) نقش مهمی در کتیبه‌های مذهبی (شیعی) دوره‌های تیموری و صفوی داشته‌اند. این فرضیه از طریق پاسخ به دو پرسش بررسی می‌شود: نخست آن­که مفاهیم شیعی از چه طریقی در کتیبه‌های بناهای دورۀ تیموری و صفوی راه یافته­اند؟ دیگر این­که آیا اعتقادات مذهبی حاکمان این دو دوره، در نحوۀ کتیبه‌نگاری هنرمندان، تأثیر داشته‌ است؟ در این پژوهش، کتیبه‌های مسجدگوهرشاد، مدرسۀ پریزاد و مدرسۀ دودر خراسانِ دورۀ تیموری و مسجد امام، مسجد حکیم و مدرسۀ چهارباغ اصفهانِ دورۀ صفوی، به لحاظ محتوایی مورد بررسی قرار گرفته است. مطالعات نشان می‌دهد که گرچه در دورۀ تیموری، حاکمیت، احترام زیادی برای ائمه اطهار(ع) قائل بود -تا آن­جا که تصور اعتقاد سلاطین آنها به تشیّع وجود داشت- اما مفاهیم شیعی به‌صورت غیرمستقیم در مفاد کتیبه‌های مذهبی منعکس شده است. با رسمیت یافتن تشیع در دورۀ صفوی، این مفاهیم در متن کتیبه‌های مذهبی، آشکارا ظهور یافته‌اند. این تحقیق به روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد تطبیقی به مطالعۀ مفاهیم شیعی در کتیبه‌های بناهای دو دورۀ تیموری و صفوی می‌پردازد.