مطالعه همدیدی و دینامیکی بیشترین بارش روی منطقه خراسان

Abstract

در این بررسی الگوهای همدیدی که بیشترین بارش را روی منطقه خراسان طی دورة زمانی سال‌های 1985 تا 2000 داشته‌اند، بررسی و به سه نوع تقسیم شده‌اند. نوع الف: شامل سامانه‌های واچرخندی با حرکت نسبتاً سریع و هسته سرد هستند که از کشورهای اسکاندیناوی و اروپای مرکزی، در طی فصول سرد سال، در جهت شرق یا جنوب شرق حرکت می‌کنند. این سامانه‌ها ابتدا دریای خزر و سپس منطقه خراسان را تحت تأثیر قرار می‌دهند، که بارش آنها نسبتاً کم ولی با سرمای زیادی همراه هستند و حداکثر حدود 24 الی 36 ساعت بعد، از روی منطقه خارج می‌شود. نوع ب: شامل چرخندهای جبهه‌ای کژفشار با منشأ شرق مدیترانه‌ای که پس از عبور از مرکز ایران، منطقه خراسان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. در صورتی که این سامانه‌ها با یک کم فشار دیگری که منشأ آن از دریای سرخ بوده و به شکل یک ناوه گرمایی وارون (Inverted thermal trough ، این ناوه گرمایی وارون از نظر شکل کاملاً شبیه ناوه‌های وارون Inverted trough در مناطق حاره است که روی موج‌های شرقی در شرق اقیانوس‌ها در مناطق حاره شکل می‌گیرد. ولی از نظر منشأ، این ناوه به دلیل بالا رفتن بیشتر دمای سطح زمین شمال شرق قاره افریقا و تا حدودی شبه جزیره عربستان شکل گرفته و به صورت یک ناوه گرمایی است که دارای قدرت کژفشاری ضعیف است. چنان چه این موج با سامانه‌های جوی همراهی کننده با ناوه تراز بالا، که تا عرض‌های پایین کشیده شده همراهی کند، آن گاه قدرت کژفشاری آن به دلیل فرارفت نیروهای واداشتی تقویت گشته و به شکل یک موج بسته درآمده و به سمت شرق یا شمال شرق به حرکت در می‌آید) است، همراه باشند، به علت اثرات نیروی واداشتی تقویت شده و باعث ریزش بارش‌های بیشتری نسبت به نوع الف ولی با سرمای نه چندان زیادی می‌شوند. نوع ج: شامل واچرخندهای سرد در عرض‌های جغرافیایی بالا (مانند نوع الف) هستند که در حال حرکت با مراکز چرخند (یا ناوه) عبوری از روی دریای مدیترانه و یا دریای سرخ (مانند نوع ب) روی کشور با هم برخورد کرده و باعث گرادیان شدید فشاری و دمایی در نوار شمالی کشور می‌شوند و نهایتاً موجب شکل‌گیری منطقه جبهه‌ای روی استان خراسان می‌شوند. با عبور این الگو بارش‌های سنگین برف و باران را در منطقه خراسان داریم. در هر یک از حالات فوق برای گروهی که بارش قابل توجه‌ای نسبت به دو نوع دیگر داشت، کمیت‌های تاوایی نسبی، مطلق، و فرارفت آنها در تراز 500 هکتو پاسکالی محاسبه و بررسی شده است. بیشترین بارش در مدت 24 ساعت به مقدار 40 میلی‌متر در مشهد (از نوع ج) در تاریخ 21 بهمن ماه 1376 گزارش شده است که تاوایی نسبی و فرارفت آن در مقایسه با دو نوع دیگر بیشترین مقدار خود را در این نوع به بزرگی و داشته است.