مفهوم «سیر نغمگی» در موسیقی دستگاهی ایران (مطالعۀ موردی: درآمد آواز بیات اصفهان)

Abstract

«سیر نغمگیِ» یک مُد همانند نقشه‏ای ا‏ست که مختصاتِ کلیِ گردش ملودی را در آن مُد ترسیم می‏کند. مسیرِ این گردش، در زمینة بستر نغمگی هر مُد، با نغماتی که نقشِ اساسی در تعیین هویت آن مُد دارند نشانه‏گذاری می‏شود. این نغمات در موسیقی دستگاهی ایران عبارت‌اند از: نغمه‏ها‏ی شاهد؛ ایست؛ خاتمه؛ و متغیر. سیر نغمگی جهت حرکت ملودی در بین این نغمات نیز جزئیاتی از چگونگی این حرکت را در اختیار می‏گذارد. سیرِ یک مُد در موسیقی دستگاهی ایران همواره در لایه‏های زیرینِ ملودی‏ مستتر بوده و هیچ‏گاه نمودی مستقل نداشته است. هدف مؤلفان در این مطالعه بیرون‌کشیدن سیر، که ذاتاً ماهیتی مجردتر از ملودی دارد، از دلِ قالب متعین ملودی و نمایش آن است. بدین منظور، نمونه‏هایی از اجراهای معتبر مُد درآمد آواز بیات ‏اصفهان، به منزلة موردِ پژوهشی در نوعِ ردیفی و اجرای آزاد دستگاهی، انتخاب شد. پس از بررسی تحلیلی‌- تطبیقی هر نمونه، سیر ملودیِ آن به ‏صورت نموداری ترسیم شد؛ مقایسة این نمودارها وجوه اشتراک بنیادی آن‌ها را آشکار می‏کند. مجموعة این اشتراکات، که می‏توان گفت نمایشگر مسیری ا‏ست که ملودی برای تبیینِ مُد درآمد آواز بیات اصفهان در هر اجرای دستگاهی طی می‏کند، با نام نمودار سیر این مُد پیشنهاد شده است.