عقلانیت های سه گانه و خلق آینده بدیل مطلوب برای تمدن اسلامی

Abstract

مطالعه وضعیت جوامع اسلامی حاکیست، برخی از جوامع مسلمان دچار «بحران­های حاد»ی همچون افراط­گرایی مذهبی و تروریسمِ دین‌پایه‌اند؛ و جوامع اسلامیِ باثبات­ نیز یا دارای پتانسیل ظهور افراط­گرایی‌اند یا با زوال قلمرو معنویت مواجه‌اند و مسائل اجتماعی ناشی از تجربه سرمایه­داریِ بومی خود را دارند. پرسش این است که علت بروز این وضعیت بحرانی چیست؟ و راه برون رفت از آنها کدام است؟ در پاسخ باید گفت بروز چنین بحرانهایی در گستره تمدن اسلامی ناشی از فاصله گرفتن از سنت­های عقلانی‌اند؛ چیزی که برخی مفهوم «انحطاط تمدن» یا «زوال عقلانیت» را برای تبیین آن به‌کار برده‌اند. و راه برون رفت از این بحرانها نیز بازگشت به سنت های عقلانی است. در سنت اسلامی، به­طورکلی با سه گونه عقلانیت مواجهیم که در اینجا از آنها با عنوان عقلانیت­های سه­گانه یاد می‌کنیم. این سه گونه عقلانیت عبارت‌اند از: الف) جاویدان خرد؛ ب) عقلانیت اجتهاد؛ ج) عقل تدبیر یا عقل استراتژیک. جاویدان خرد در سطحی متافیزیکی قرار دارد و نوعی عقلانیت هستی­شناختی است؛ اما عقلانیت اجتهادی نوعی عقلانیت روش­شناختیِ واسط است که به­منزله ابزار فهم عمل می­کند؛ عقلانیت تدبیر هم نوعی عقلانیت ابزاری در حوزه عمل برای حل­وفصل مسائل در میدان نیروهای واقعاً موجود است. در این مقاله تلاش می­شود باتوجه ‌به نقش سازنده و دفاعی عقلانیت سه­گانه و کارکردهای تکوینی، برسازنده و شالوده­بخش آن، برخی از امکان­­های نظریِ ساخته شدنِ حوزه عمومیِ مسالمت­آمیز در تمدن نوین اسلامی بررسی و تبیین گردد. مقاله پیش‌رو برپایه روش­شناسیِ تلفیقیِ تاریخی، انتقادی و گفتمانی تألیف شده است. تحلیل متون و رخدادهای تاریخی ـ فکری بر روش‌شناسی­های تفسیری انتقادی تکیه خواهد داشت؛ و الگوی خروج از بحران، از نوعی آینده­پژوهیِ چشم­اندازباورانه و احتمالی پیروی خواهد کرد.