بررسی عوامل ناپایداری حضور نظامی روس‌ها در کرانه‌های جنوبی دریای خزر از اواخر صفویه تا اوایل قاجار (1077تا1211ق/1667تا1797م)

Abstract

جغرافیای دریای خزر و سواحل آن به علت موقعیت استراتژیک خود، از دیرباز در کانون توجه دشمنان این مرزوبوم و به‌خصوص همساﻳﮥ شمالی، یعنی روسیه بوده است. از اواخر عصر صفویه، هم‌زمان با ظهور پتر کبیر در روسیه، تسلط کامل بر دریای خزر و سواحل آن به صورت جدی در برناﻣﮥ نظامی روس‌ها قرار گرفت. از همین رو آنها برای نیل به اهداف خود، در مقاطع مختلف و به بهانه‌های گوناگون، به جزایر و سواحل متعلق به ایران هجوم می‌آوردند و تعرض می‌کردند؛ ولی باوجود تصاحب قسمت‌هایی از خاک ایران، هیچ‌گاه موفق نشدند برای مدت طولانی در کرانه‌های جنوبی دریای خزر دوام آورند و هر بار به ﺗﺨﻠﻴﮥ این مناطق مجبور می‌شدند. نوشتار حاضر در نظر دارد با رویکردی توصیفی‌تحلیلی به این پرسش بنیادین پاسخ دهد که در بازه زمانی مدنظر، چه عواملی به ناپایداری حضور نظامی روس‌ها در کرانه‌های جنوبی دریای خزر منجر شده است. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی، در کنار برخورداری این منطقه از ویژگی‌های منحصربه‌فرد جغرافیایی و اقلیمی و اجتماعی موجب ‌شد کرانه‌های جنوبی دریای خزر در مقابل مهاجمان به مانند دژی استوار عمل کند؛ تا آنجا که حتی مهاجمان در صورت دستیابی به آن، توانایی اقامت بلندمدت در آنجا را نداشته باشند.