بررسی عوامل تاریخی بنیاد شهرها با رویکرد به شهرهای ایران و میانرودان

Abstract

در بررسی این نکته که جوامع چه زمانی به شهرنشینی و مدنیت متمایل شدند و چه عواملی باعث این رخداد شد، مکاتب مختلف تاریخی و جغرافیایی هرکدام به یکی از عوامل مهم در پیدایش و ساختار شهرهای باستانی ﺗﺄکید کرده‌اند. دراین‌بین، رایج‌ترین نظریه‌ها چنین عنوان کرده‌اند که پیامدهای ناشی از «انقلاب کشاورزی» و «دین‌گرایی» و اشتراک‌های دینیِ جمعیت‌های کهن، از اسباب اصلی بنیاد شهرها بوده است. ازاین‌رو، در پی محک صحت و سقم این نظریه‌ها، با مطالعة اسناد تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی با روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی‌تحلیلی متوجه می‌شویم که دست‌کم در فلات ایران و میانرودان، انسان در طی یک‌جانشینی در موقعیت مطلوب جغرافیایی، انقلاب کشاورزی را به وجود آورد؛ سپس در پی این انقلاب، به‌تدریج تقسیم کار رخ داد و در اثر نوآوری‌ها، قدرت بیشتر و روابط تجاری و انباشت سرمایه پدید آمد و دیگر عوامل موجود همچون دین، جمعیت و عوامل سیاسی‌نظامی در فرهنگ بشری شکل گرفت و موجب ایجاد شهرها شد. درواقع در پیدایش و بنیاد شهرهای باستانی، همة عوامل مذکور سهیم نبودند؛ اما در منطقة جغرافیاییِ موضوع مطالعه در این پژوهش، باید عوامل جغرافیایی، اقتصادی، دینی و سیاسی‌نظامی را به ترتیب در پیدایش یا تکامل ساختار شهرها تاحدود چشمگیری مؤثر و مهم تلقی کرد و شهرهای باستانی ایران و میانرودان را دارندة این خصوصیات برشمرد؛ البته، منطبق با نظریه‌های مذکور و با ﺗﺄکید بر دو عامل اقتصادی و دینی.