بررسی جامعه‌شناختی گفتگوهای خیالی در مطبوعات عصر قاجار

Abstract

گفتگوی خیالی با درون‌مایه‌های سیاسی و اجتماعی، بارزترین وجوه انتقادی رایج در مطبوعات عصر قاجار است که روشنفکران و روزنامه‌نگاران این دوره به کار می‌گرفتند. نفس رواج این شیوه نشان‌دهندۀ وضع ویژﮤ جامعۀ ایرانی در این برهۀ زمانی است که در کشاکش عبور از مرحله‌ای تاریخی بود. پرسشی که در کانون توجه این پژوهش قرار دارد این است که روزنامه‌نگاران عصر قاجار از چه زمانی به انتخاب این شیوه توجه کردند و ناظر به چه اهدافی بود. در دورۀ فتحعلی‌شاه، به استفاده از این شیوه توجه شد؛ اما در عصر ناصری، وجه انتقادی آن آشکارتر شد و سرانجام در دورﮤ استبدادی محمدعلی‌شاه، به‌علت وجود خفقان فزاینده، به‌مثاﺑﮥ گونه‌ای (ژانر) اثربخش در نشر آگاهی و بیان انتقادهای سیاسی و اجتماعی، از آن استفادﮤ وسیع شد. یافته‌های این پژوهش مبتنی‌بر روش توصیفی‌تحلیلی و متکی‌بر رویکرد جامعه‌شناختی به نسخه‌های باقیمانده از 75 روزناﻣﮥ درون‌مرزی دورﮤ قاجاری است. این پژوهش نشان می‌دهد که هدف غایی روشنفکران و روزنامه‌نگاران این دوره از به‌کارگیری چنین شیوه‎ای، تفهیم نظام مشروطه و مباینت‌نداشتن آن با شرع مقدس و نیز معرفی این نظام در قالب الگویی مناسب برای ایجاد وضعیت سیاسی و اجتماعی مطلوب در جاﻣﻌﮥ ایران بود.