مناسبات ایلخانان و جغتاییان در عهد فرمانروایی سلطان محمد الجایتو (703–716 ﻫ ﻕ)

Abstract

پس از تأسیس حکومت ایلخانی درایران(654ﻫ.ق)، مسألۀ مناسبات با سایر اولوس‌های مغولی به یکی از مسائل مهم این حکومت تبدیل شد. از جمله مهم‌ترین این اولوس‌ها، اولوس جَغَتای در شمال‌شرقی ایران بود که حدود سه دهه پیش از تأسیس حکومت ایلخانی در ماوراءالنهر شکل گرفته بود. به همین دلیل جغتاییان نوعی حق تقدم در حاکمیت بر نواحی شرقی ایران ، که در آن زمان فتح شده بود، برای خود قائل بودند. در نتیجه، این دو حکومت باوجود ریشۀ خاندانیِ مشترک، در مجموع مناسباتی پرفراز و نشیب با یکدیگر داشتند. ایلخانان بیشتر به دنبال حفظ مرزها و حق حاکمیت خود در شرق ایران بودند و به همین دلیل اولویت آنها حفظ آرامش و صلح میان دو طرف بود؛ حال آنکه تمایل جغتاییان به تسلط بر شرق ایران، که از نظر آنان منبع ثروت مادی و انسانی بود، موجب بروز یک رشته درگیری‌ها میان دو طرف گردید که تقریباً در سرتاسر عصر ایلخانان ادامه داشت. بااین حال، گاه ضرورت‌های پیش‌آمده برای هر یک، آنها را به سازش­هایی هرچند کوتاه مدت و شکننده وادار می‌کرد. مجموعه­ای از تحولات داخلی در قلمرو هریک از این دو حکومت و نوع مناسبات آنها با قدرت‌های دیگر زمانه بر مناسبات این دو قلمرو مغولی تأثیرگذار بود. دورۀ حکومت سلطان محمّد الجایتو، هشتمین ایلخان مغول، در ایران از نظر در برداشتن اشکال مختلف مناسبات این دو حکومت اعم از برخورد نظامی، دخالت سیاسی و صلح، دوره­ای بااهمیت به‌شمار می­آید؛ به گونه­ای که آن را به مثابۀ نمادی از مجموع تاریخ روابط این دو قلمرو مغولی نیز می‌توان در نظر گرفت. درعین‌حال، این دوره را یکی از حسّاس‌ترین مقاطع در روابط آنها و آخرین دورۀ مهم آن می‌توان به‌شمار آورد؛ چرا که مناسبات دو طرف در سال­های پس از آن؛ یعنی، دورۀ فرمانروایی ابوسعید، فرزند و جانشین اولجایتو و آخرین ایلخان ایران، در واقع نتیجه و ادامۀ تحولات این عصر بود. مقالۀ حاضر می­کوشد تا براساس چنین دیدگاهی، ابعاد مختلف مناسبات این دو حکومت و عوامل تعیین کننده در آن را در عهد فرمانروایی این ایلخان بررسی کند.