عوامل مؤثر بر جایگاه تاریخ‌نگاری در ادبیات اسماعیلیان از آغاز تا پایان قرن هفتم هجری

Abstract

از نخستین دهه‌های ظهور اسماعیلیه در فضای مذهبی دنیای اسلام، داعیان و متفکران این فرقه اقدام به نگارش آثار متعددی در زمینه‌های مختلف فلسفی، کلامی، اعتقادی، حقائق و امثال آن نمودند. گرایش موضوعی نویسندگان این آثار در ادوار مختلف حیات سیاسی، اجتماعی و مذهبی این فرقه تا پایان قرن هفتم هجری، بسته به عواملی چون قدرت یا ضعف سیاسی نظام دعوت، غیبت یا حضور امام در جامعه و مانند آن تغییر می‌نمود. جایگاه تاریخ‌نگاری در ادبیات مکتوب اسماعیلیه و عوامل مؤثر بر آن، پرسشی است که در این مقاله درصدد پاسخگویی بدان هستیم. به نظر می‌رسد که تاریخ‌نگاری اسماعیلیان به دلیل رابطه‌ی انکارناپذیر امام با تاریخ و تأکید بر تعالیم باطنی به‌عنوان راهنمای اصلی بشر در سیر تاریخی خود، ازنظر کمّی از جایگاه بالایی در میان مکتوبات اسماعیلیان برخوردار نیست، زیرا ازنظر اسماعیلیان، این رویدادهای زندگی مادی بشر نبود که حائز اهمیت بوده و آن را شایسته‌ی ثبت تاریخی می‌نمود، بلکه تکامل معنوی بشر بر اساس رهنمودهای باطنی امام از منشأیی فرامادی حائز اهمیت بود. لذا تاریخ تنها به‌عنوان دانشی در خدمت مکتب اسماعیلی و به‌عنوان وظیفه‌ای دینی در مشروعیّت‌بخشی و معرفی سلسله امامان برحق به پیروان، حائز اهمیت بود. این سطح از توجه به تاریخ نیز تحت تأثیر عوامل متعددی که در این مقاله بدان پرداخته می‌شود، در ادوار مختلف تاریخ اسماعیلی دارای نوسان‌هایی است. روش پژوهش در این مقاله، روش زمینه‌ای است و برای گردآوری داده‌ها از شیوه‌ی کتابخانه‌ای استفاده‌شده است.