توصیف مقدماتی نظریه‌های صبح کاذب در نجوم دورة اسلامی

Abstract

در نجوم دورة‌ اسلامی، بین‌الطلوعین نجومی را «صبح صادق» می‌نامیدند. در احکام اسلامی، رؤیت این پدیده، شاخص شروعِ وقت نماز صبح است. همچنین گزارش‌هایی دربارة رؤیت‌پذیر بودن هاله‌ای کم‌نور به شکلی کشیده پیش از صبح صادق، که «صبح کاذب» نامیده می‌شد، [از دورة اسلامی] بر جای مانده است. اخترشناسی جدید علت صبح کاذب را بازتاب نورخورشید از ذرات غبار بین سیاره‌ای می‌داند و آن را نور منطقة‌البروجی می‌نامد؛ زیرا در راستای دایرةالبروج امتداد می‌یابد. بیشتر منجمان دورة اسلامی منشأ این پدیده را همانند صبح صادق،‌ بازتاب نور خورشید در جوّ زمین پنداشته‌اند. البته برخی از آنان، بنا بر شواهد به دست آمده از رصدهایشان دریافته بودند که منشأ صبح کاذب نمی‌تواند پراکندگی نور خورشید در جوّ زمین باشد؛ اما نتوانسته بودند نظریة علمی جدیدی را برای تبیین منشأ واقعی آن جایگزین نظریه‌های موجود کنند. در این توصیف مقدماتی، نظریه‌های گوناگون دربارة منشأ و ویژگی‌های ظاهری صبح کاذب، از بین متون چاپ شده و چاپ نشدة نجوم دورة اسلامی، انتخاب و عرضه شده است.