تطبیق و تحلیل ساختار معماری و تزئینات دو مسجد-مدرسة چهارباغ و علیقلی‌آقا

Abstract

دو مسجد- مدرسۀ چهارباغ و علیقلی‌آقا از دو مجموعة شهری شاخص دوران شاه سلطان حسین در پژوهش حاضر مورد توجه قرار گرفته‌اند. پژوهش حاضر دو فرضیه را مطرح می­دارد. نخست اینکه مسجد- مدرسه­ های منتخب در این پژوهش به عنوان شاخص ­ترین بناهای علمی- مذهبی احداث‌شده در دورۀ پادشاهی شاه سلطان­ حسین، به‌خصوص از حیث آرایه­ های معماری، دارای مؤلفه‌های سبک­ شناسانه منظمی هستند و دوم اینکه یکی از عوامل مهم در ایجاد تمایزات و تشابهات موجود در دو بنا نحوۀ حمایت از آن­هاست. یافته‌های این پژوهش گویای آن است که مهم ­ترین شاخصه­ های سبک ­شناسانه‌ حاکم بر آرایه‌های دو بنا عبارت است از بهره‌گیری از شاه­ گره‌ها و نقوش­ هندسی خاص به شکلی بافت­ گونه بر زمینة قطعه‌های کوچک کاشی ­معرق، با طیف رنگ‌های معین، جایگاه ویژۀ تقسیمات چهارگانه و کهن‌الگوی چلیپایی و همچنین تقارن‌های گوناگون و بعضی موارد مشابه. به لحاظ محتوایی آرایه­ های معماری بازتاب‌دهندۀ مضامین اعتقادی شیعه و تمجید از حامی دو ­بناست. با این‌ وجود و علی‌رغم درج نام شاه در نقطۀ طلایی سر­در دو بنا، در ساختار ­معماری و تزئینات، تفاوت‌های بسیاری دیده می‌شود، از جمله تفاوت کمی و کیفی ابعاد بنا و وجود عناصر وابسته در بنای چهارباغ که معادلی در بنای علیقلی‌آقا ندارد. به لحاظ تزئینات نیز تمایزات چشمگیری مشاهده ­می­شود.