شاخص توسل‌جویی؛ تکمله‌ای بر مدل‌های سنجش دینداری در ایران: پژوهشی تجربی در شهر یزد

Abstract

مروری بر همة مدل‌ها و گویه‌های طراحی‌شده به‌منظور سنجش دینداری در ایران نشان می‌دهد که در هیچ‌کدام از این مدل‌ها به‌صورت منظم و روشمند، ویژگی‌های خاص مذهب تشیع، به‌عنوان مذهب غالب در جامعة ایران دیده نشده است. در این مقاله، به‌منظور رفع این نقیصه، با تکیه به آرای هانری کربن، شیعه‌شناس معاصر، یکی از وجوه خاص شیعه، یعنی پیوستگی و استمرار رابطة انسان با خدا به‌واسطة امامان و اولیای الهی برجسته شده است. همچنین با استخراج مفهوم توسل‌جویی به‌عنوان مفهوم کلیدی خاص دینداری در تشیع، تعریفی عملیات آن در سه بعد اعتقادی، مناسکی (عملی) و تجربی برای استفاده در پیمایش‌های سنجش دینداری در ایران ارائه شده و در بخش تجربی پژوهش نیز، این مفهوم در جامعة آماری شهر یزد سنجیده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد سطح توسل‌جویی در جامعة مورد مطالعه نسبتاً بالاست. براساس یافته‌های میدانی پژوهش نیز میزان توسل‌جویی در میان زنان بیشتر از مردان و در میان ازدواج‌کرده‌ها بیشتر از مجردهاست. در این مطالعه، میان طبقة اجتماعی و میزان توسل‌جویی رابطة معنادار و معکوسی وجود دارد؛ به‌طوری‌که توسل‌جویی افراد طبقة پایین بیشتر از طبقة بالا گزارش شده است. هرچه برخورد گزینشی با دین و خصوصی‌شدن دین بیشتر باشد، میزان توسل‌جویی کمتر است. رابطة معکوس و معنادار میان سبک زندگی و میزان توسل‌جویی بدین معناست که هرچه افراد دین‌دارتر هستند، سبک‌های زندگی، سنتی و غیرمدرن‌تر می‌شود. هرچند نتایج این پژوهش نشان‌دهندة شباهت نسبتاً زیاد الگوی پاسخ‌ها به سنجه‌های توسل‌جویی با الگوی پاسخ‌ها به سنجه‌های دینداری در دیگر تحقیقات این حوزه است، هنوز نمی‌توان دربارة نوآوربودن این سنجه‌ها و قدرت آن‌ها در سنجش تفاوت‌ها و ظرایف نهفته در نوع دینداری شیعیان قضاوت دقیقی کرد.