صنایع دستی تجلی یافته در مسجد-مدرسه چهارباغ اصفهان

Abstract

مسجد- مدرسه چهارباغ اصفهان به‌عنوان گنجینه‌ای از هنر و معماری اواخر عهد صفویه دارای اهمیت بسیاری است. این هنرها در جایگاه صنایع دستی اصیل ایرانی از ظرفیت پژوهشی مناسبی برخوردار هستند. پژوهش پیش رو تلاش دارد ضمن تبیین اهمیت جایگاه هنرهای مذکور در این بنا، آن‌ها را از حیث ساختار و محتوا موردمطالعه قرار‌دهد. تا زمینه‌ساز پاسخ به مهم‌ترین پرسش این پژوهش باشد ‌که: صنایع دستی در مسجد-مدرسه چهارباغ دارای چه گونه‌هایی هستند؟ و مهم‌ترین ویژگی‌های به‌کاررفته در آن‌ها چیست؟ در پژوهش حاضر که از لحاظ روش، توصیفی-تحلیلی است؛ تعیین جامعه‌آماری با توجه به تعدد نمونه‌ها و فضای اندک مقاله، به‌صورت هدفمند انجام‌گرفته است. لازم به ذکر است اطلاعات به شیوه میدانی و کتابخانه‌ای جمع‌آوری‌شده‌اند؛ و یافته‌ها به‌صورت کیفی مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته‌اند، مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که صنایع دستی این بنا از جهت تکنیک شامل، ناب‌ترین هنرهای منقوش و مکتوب حوزه کاشی‌کاری، حجاری، فلزکاری، گچ‌بری و هنرهای چوبی است که دربردارنده نقوش هندسی، نقوش گیاهی و خوشنویسی هستند. در کنار این هنرهای منقوش، این بنا مزین به کتیبه‌هایی است که بر بستر فلز، چوب، سنگ و حتی دست بافته زیلو اجراشده‌اند، این کتیبه‌ها مجموعه‌ای از آثار خطاطان معروف عهد صفوی همچون محمد صالح و عبدالرحیم جزایری بوده و دربردارنده مهم‌ترین خطوط ایرانی-اسلامی‌اند، در بعد مضامین نیز موضوعاتی همچون: آیات قرآن، احادیث، مدح ائمه اطهار و به‌خصوص حضرت علی (ع) و تمجید از حامی بنا مشاهده می‌شود. در نهایت، مقایسه اطلاعات نشان می‌دهد که ساختار و محتوای صنایع دستی به‌کاررفته با محل قرارگیری و کاربری هر بخش و درمجموع با کاربری اصلی بنا در هماهنگی کامل است. تقسیمات چهارگانه و کهن‌الگوی چلیپایی و همچنین تقارن‌های گوناگون، نحوه اجرای صنایع دستی در مقیاس خرد و کلان جایگاه ویژه در این بنا دارند. همچنین متناسب با کاربری علمی بنا و نظم حاکم بر علوم اسلامی، از گره‌ها و نقوش نظام‌مند هندسی استفاده شده است. به‌علاوه، تناسب معنادار پیام‌ها و مضامین هنرهای مکتوب با کاربری علمی-مذهبی قابل‌تأمل است.