آیا واقعاً یک عمر می‌‌‌‌توان سخن از زلف یار گفت؟ (بررسی کارکردهای واژگانی، تشبیهی و تصویری زلف در غزلیات صائب تبریزی)

Abstract

با توجه به مصرعِ «یک عمر می‌‌‌‌توان سخن از زلف یار گفت»، صائب واژۀ «زلف» را به‌‌عنوان نمونه‌‌‌‌ای برای مضمون‌‌‌‌سازی انتخاب کرده‌‌است؛ اما آیا این واژه در سخن او، اهمیت و جایگاه والایی داشته‌‌است؟ این مقاله بر آن است تا کارکردهای واژۀ زلف را در غزلیات صائب تبریزی با روش تحقیق کیفی، از نوع تحلیلی- توصیفی و شیوۀ متن‌‌‌‌پژوهی بررسی کند. صائب حدوداً در دو هزار بیت از زلف سخن گفته‌‌است. در بیشتر موارد واژه‌‌‌‌های سازندۀ بیت، با وابسته‌‌‌‌ها و مانندگی‌‌‌‌های زلف در همان بیت، مرتبط و در هم تنیده‌‌است و صائب در ضمن استفاده از مشبهٌ‌‌‌‌به‌‌‌‌های ابداعی همچون «ره خوابیده»، «رشتۀ گلدسته»، «کوچه‌‌‌‌باغ» و «مصرع برای زلف»، شبکه‌‌‌‌هایِ تصویریِ زوجیِ متنوعی از آن در کنار «شانه»، «خط»، «حُسن» و «چانه» آفریده‌‌است؛ از‌‌‌‌جمله صفات زلف از نگاه صائب می‌‌‌‌توان به «افتادگی»، «سرگرانی»، «دستگیری»، «دل‌‌‌‌شکنی» و «طراری» آن اشاره‌‌کرد. علاوه‌‌بر سلیقۀ شخصی صائب، ذائقۀ معمول عصر و ضوابط مسلط‌‌بر طریقۀ رایج هندی، در برجستگیِ کارکردهای واژۀ زلف در غزلیات شاعر نقش داشته‌‌است. نتایج نشان می‌‌‌‌دهد صائب این مصراع را با اندیشه و آگاهی سروده و این واژه، از واژه‌‌‌‌های مهم و کلیدی غزلیات اوست.