معکوس‌شدگی قاعده در زبان فارسی: تبدیل اختیاری واکة /e/ به واکة [a]در دو لهجة معیار و اصفهانی

Abstract

در گذشته، بسیاری از گونه‌های فارسی از جمله دو لهجة معیار و اصفهانی، در انتهای واژه‌های خود، داری واکة افتاده /a/ بودند. این واکه، بر اثر یک تحول «درزمانی» یک درجه افراشته شده و به واکة /e/ تبدیل شده است. این فرایند به طور همزمانی، اما در بافت‌های دیگر، در لهجة اصفهانی نیز به گونه‌ای زایا رخ می‌دهد که یکی از ویژگی‌هایی این لهجه به شمار می‌رود. یافته‌ های پژوهش پیشِ رو نشان می دهد که بر پایة یک فرایند اختیاریِ معکوس- که «معکوس‌شدگی قاعده» نامیده می‌شود، در زبان فارسی در بافت پیش از واژة «را» با تلفظ گفتاری [ro] و در بافت‌های گوناگونی و در گفتار گویشوران میان‌سال و مسن‌تر لهجة اصفهانی، واکة /e/‌ به واکة [a] تبدیل می‌شود. علت اولیة رخ داد این فرایند در لهجة اصفهانی «تصحیح افراطی» است که خود ناشی از مقایسه این لهجه با گونة معیار، یعنی لهجة تهرانی است. این امر به علت ای مذهبی، احترام، وجهه و اعتبار اجتماعی رخ می‌دهد. هدف این پژوهش توصیفی- تحلیلی که در چارچوب نظریۀ بهینگی(Prince & Smolensky, 1993[2004]) انجام شده، معرفی و بررسی «معکوس‌شدگی قاعده» در این دو گونة زبان فارسی است. رخداد این فرایند اختیاری با بهره‌گیری از رویکرد رتبه‌بندی آزاد مورد تحلیل قرار گرفته است که در آن یک درون‌داد با دو برون‌داد دستوری انطباق دارد.