بررسی کنش‌های کلامی تعزیه‌نامه و نمود آن در اجرا

Abstract

بررسی کنش‌های کلامی تعزیه‌نامه و نمود آن در اجرا فرهاد ساسانی [1] زیرک محجوب [2] تاریخ دریافت: 19/11/89 تاریخ تصویب: 10/2/91 چکیده یکی از ارکان اصلی نمایش، کنش و حرکت است. در این میان، زبان نیز در متن چند‏شیوه یا چند‏لایۀ نمایش، نقشی خاص دارد؛ اما از جهاتی می‌تواند متناظر با بدن و دیگر عوامل کنشگر و حرکت‌آفرین کنشگری کند و نمایانگر حرکت باشد. این مسئله به‏خوبی در نظریۀ کنش کلامی مطرح شده و در مطالعات گفتمانی زبان بسط یافته است؛ بر این اساس، زبان صرفاً نشان‌دهندۀ صدق یا کذب گفته‌ای نیست؛ بلکه خود می‌تواند عملی را انجام دهد. این مسئله به‏ویژه در‏حوزۀ نمایش، اهمیتی خاص دارد و در نمایش‌های کمینه‌ای همچون تعزیه- که از عناصر و حرکت بدنی، به‌نسبتی اندک برخوردار است- زبان، بسیاری از کنش‌ها و حرکت‌ها را بیان می‏کند. بر این اساس، در مقالۀ حاضر کوشیده‏ایم تا بر‏پایۀ نظریۀ کنش کلامی، کنش‌هایی را که از‏طریق زبان و در متن نوشتاری مجلس شهادت امام حسین (ع) انجام گرفته است، بررسی کنیم و در‏نهایت، با مقایسۀ این کنش‌ها با حرکت‌های متناظرشان به این پرسش پاسخ دهیم که آیا عناصر کلامی موجود در متن نوشتاری، تمام و کمال در متن اجرایی تعزیه، در حرکت نمود دارند یا خیر. مقایسۀ نمود کنش‌های کلامی در تعزیه به‏عنوان نمایشی اعترافی، روایت‌گونه و آیینی- نیایشی نشان می‌دهد که در ارائۀ این عناصر، کلام بیشتر از حرکت نقش دارد. واژه‌های کلیدی: کنش کلامی، کنش در‏گفته، کنش با‏گفته، فعل کنشی صریح، تعزیه. 1. دانشیار گروه زبان‏شناسی دانشگاه الزهرا fsasani49@yahoo.com 2. دانشجوی دکتری دانشگاه هیروشیما، دانشکده/ مدرسۀ عالی مطالعات بینارشته‏ای علوم و هنر، گروه مطالعات زبان mahjoob_zirak@yahoo.com