بررسی طرحواره‌های وجهیت در زبان فارسی با رویکرد شناختی

Abstract

در این مقاله در پی بررسی چگونگی تبیین وجهیت در زبان فارسی، در قالب انگارۀ شناختی و رابطۀ وجه و وجهیت در زبان فارسی هستیم. هدف اصلی از انجام این پژوهش، مطالعۀ نظام وجهیت بر اساس نظریه‌های زبان‌شناسی شناختی و آزمودن نظریه‌های موجود با داده‌های فارسی است. بدین منظور، ابتدا پاره‌ای ملاحظات نظری این حوزه را مطرح کرده و سپس، بر اساس آنها، داده‌های زبان فارسی را تحلیل می‌نماییم؛ همچنین تعامل وجهیت با مقولات دستوری «گواه‌نمایی»، «عامل نفی» و «زمان دستوری» را نشان می‌دهیم. داده‌های این مقاله مبتنی بر شمّ زبانی گردآورنده جمع ­آوری شده ­اند. با مطالعۀ چهار فعل وجهی «باید، شاید، توانستن و خواستن» می‌توان چنین عنوان کرد که مفاهیم وجهیت این افعال بسیار تحت تأثیر «عامل نفی، زمان دستوری و وجه» در پاره‌گفتارها است و بر اساس ملاک‌های معنایی شناختی چون جایگاه قدرت، جهت جبر و ذهنیت قابل تببین هستند. در این راستا با توجه به مفاهیم شناختی ذهنیت، مقولۀ جبر و پویایی، اسنادسازهای زمینه و واقعیت تحولی می‌توانیم «باید و شاید» را افعال وجهی و «توانستن و خواستن» را افعال نیمه ­وجهی قلمداد نماییم؛ و دیگر اینکه برخلاف زبان انگلیسی این افعال جزو اسنادسازهای زمینه محسوب نمی­ شوند بلکه وجه در زبان فاسی نقش اسنادساز زمینه را بر عهده دارد.