کارکرد راوی و عمل روایت در مصیبت نامه عطّار

Abstract

روایت در همۀ داستان‌های ادب فارسی حضور دارد؛ از این‌رو، مطالعه و بررسی آثار داستانی از منظر شکل خاص روایی آن‌ها، ارزش‌ها و هنرهای نهفته در این آثار را بهتر نمایان می‌سازد و براساس آن می‌توان توانمندی‌های داستان‌پرداز را در شکل‌دهی به نظام روایی اثر در راستای محتوای آن سنجید. مصیبت‌نامه آخرین مثنوی از مثنوی‌های سه‌گانه‌ی داستانی عطّار است. روایت لحظه‌های سلوک سالک فکرت در این مثنوی با داشتن شگردهای خاص روایی و ژرف‌ساختی که از عرفان و آموزه‌های عرفانی نشأت گرفته است، قابلیت مطالعه از نظر نقش «راوی» و چگونگی پیوند آن با مفاهیم عرفانی را داراست. در این مقاله نقش راوی در مصیبت‌نامه از سه منظر دامنۀ مشارکت راوی، پنهان یا آشکار بودن او و قابل اعتماد بودن یا نبودن وی به همراه تعیین شکل‌های جهت‌گیری ادراکی و ایدئولوژیک راوی، مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد. آنگاه چرایی و چگونگی پیوند این ویژگی‌های روایی با مفاهیم و درونمایۀ عرفانی اثر تبیین می‌گردد. این بررسی‌ها نشان‌دهندۀ آن است که عطّار در پردازش مصیبت‌نامه گذشته از آنکه ناخودآگاه از ویژگی‌های یک روایت مدرن بهره برده است، از نقش راوی و جهت‌گیری‌های او نیز در راستای جهان‌بینی و اهداف عرفانی خود استفاده‌های هدف‌مندی نموده است. استفاده از سه راوی در دو سطح متفاوت داستانی برای انتقال حس حیرت و سرگردانی که غایت سلوک عرفانی است به روایت-شنو، تأکید بر شهودی بودن قلمرو معرفت عرفانی، نمایش فاصلۀ میان حقیقت‌نمایی (جستجوی حقیقت در عالم) و حقیقت (جست‌وجوی حقیقت در جان خود)، تأکید بر اهمیّت چشم‌انداز در نگاه عرفانی عطار، جهت‌گیری درزمانی راوی ـ سالک در تناسب با مفهوم وقت صوفیانه، بخشی از مهمترین دستاوردهای پژوهش حاضر است.