نقش «منِ نفسانی» در مقالات شمس؛ تجّلی «فرایند آینه» در «ساحت خیالیِ» مؤلف و خصایص «نارسیسیستیِ» آن

Abstract

شمس تبریزی از مشایخ بزرگ تصوّف و از تأثیرگذارترین چهره‌ها بر مولانا به ‌شمار می‌رود، در عین‌حال از قِبل روایات موجود، ابعاد مبهم بسیاری در مورد احوال و خصوصیّات وی به‌ چشم می‌خورد. در متن <em>مقالات شمس</em> به ‌منزلۀ اثری که بازتاب‌دهندۀ بخش‌هایی از زندگی و عقاید مؤلفِ خود است، با مجموعۀ عباراتی مواجهیم که متضمن مفاهیمی نظیر انانیّت و تفاخر بوده، نمایانگر جایگاه و اعتبار مفهوم «من» نزد مؤلف هستند. این عبارات عمدتاً به ایراد ‌وجوه تحسین برانگیز «خود» اختصاص‌ داشته، یا دیگر مشایخ را به باد نقد و تقبیح گرفته‌ است. نظر به اینکه در مبانی تصوف، خودپسندی همواره به ‌مثابة مانعی در راه وصول ‌به مطلوب تلقی شده‌ است، با مسئله‌‌ای متناقض‌نما روبه‌روایم که به‌ حتم واجد ریشه‌های گسترده‌ای در شخصیت مؤلف است. بنابر رویکرد روان‌کاوانه، آثار ادبی به ‌منزلۀ مفاهیمی برخاسته از دستگاه نفسانی و بازتابی از ناخودآگاه مؤلف بررسی می‌شوند. بدین‌ترتیب، با روش نقد روان‌شناسانۀ مؤلف از مجرای متن اثر ادبی، به تحلیل مسئلۀ مذکور مبادرت شده، با محوریت مفهوم «من نفسانی» به بررسی زوایای فکری مؤلف در بستر «ساحت خیال» وی و کارکردهای نمادین آن پرداخته شده‌ است. این امر در قالب شکلی تحقق‌ یافته از کارگزاری فرایند استعاری «مرحلۀ آینه» ترسیم شده و در نهایت به ‌صورت بروز مفهوم «نارسیسیسم» و نمودهای رفتاری آن تبیین شده‌ است.