مراتب و ارکان معرفت در مثنوی «مشاهد» شاه داعی شیرازی

Abstract

«شاه­داعی شیرازی» یکی از شاعرانِ عارف و مبلّغان اندیشۀ وحدت وجودی ابن عربی است که آثار متعدّدی به نظم و نثر از وی باقی مانده­است. یکی از آثار منظوم وی «ستّۀ شاه داعی» است. مثنوی «مشاهد» اوّلین اثر از مثنوی­های شش­گانۀ وی است که شاعر متناسب با مشرب فکری خود، آن را در «هفت مشهد»: طلب، تجرید، ذوق، کشف، معرفت، حقیقت و توحید سروده­ است. از آن­جا که دربارۀ این مثنوی، تاکنون هیچ تحقیق و پژوهشی صورت نگرفته است، تحقیق حاضر، ضمن معرّفی این اثر، یکی از مهم­ترین مباحث عرفانی؛ یعنی «معرفت» و ارکان و مراتب آن را در این مثنوی به شیوۀ تحلیلی _ توصیفی مطالعه کرده است. پژوهش حاضر نشان داد که پیروی شاعر از ابن عربی و بازتاب چشمگیر اندیشۀ هستی­شناختیِ وی در عنوان و ساختار اثر، از جمله در بسامد واژه­ها و اصطلاحات و همچنین در محتوا قابل تأمّل است. طبق اندیشۀ شاه داعی، معرفت دارای مراتب و مدارجی است. شناخت خویشتن، شناخت هستی و شناخت خداوند مهم­ترین ارکان معرفت در مثنوی مشاهد است. طبق اندیشۀ شاه داعی، شناخت انسان با هستی­شناسی در ارتباط است و هر دو شناخت یاد شده، انسان را به شناخت خداوند رهنمون می­شود. حاصل سخن این­که شناخت ذات خداوند برای هیچ سالکی به خاطر امتناع صمدیّت امکان­پذیر نیست و سالک با اندیشه در تجلیّات اسماء و صفات الهی و به شیوۀ کشف و شهود می­تواند به مرحلۀ «توحید» برسد.