حج و حرمین در استراتژی سلطه‌گرایانه سفاح و منصور عباسی

Abstract

دوره تأسیس و تثبیت سازمان سیاسی جدید، به نام خلافت عباسی در زمان خلفای اوّل عباسی، به‌ویژه سفاح (132ـ136ق) و منصور (136ـ158ق)، به وقوع پیوست. در این مقطع که هنوز پایه­های مشروعیت خاندان عباسی به‌طورکامل شکل نگرفته بود، در مهم­ترین شهرهای جغرافیای اعتقادی وسیع جهان اسلام، یعنی مکه و مدینه، ضرورتی انکارناپذیر در جهت تقویت ریشه­های مشروعیت خلافت جدید احساس می­شد. ازاین‌رو، سلطه­ خلفای نخستین این سلسله بر حج و منطقه­ حرمین و حضور آنها در مراسم حج، می­توانست به تحکیم پایه­های مشروعیت و مقبولیت آنان در میان مسلمانان بینجامد. بدین ترتیب، اهمیت حرمین شریفین برای دو خلیفه نخست عباسی از منظر حضور نیروهای متکثر و منتقد وضعیت موجود، همواره به دغدغه‌ای جدی تبدیل شده بود. در این میان، تلاش­های این دو در جهت کنترل، تطمیع، تسامح و یا حتی مبارزه و جنگ با کانون­های مخالفت در این دو شهر، فصلی مهم از تاریخ تحولات سیاسی خلافت عباسی را در همین دوره نخست رقم زد. در این پژوهش، تلاش می­شود تا به روشی توصیفی ـ تحلیلی، جایگاه مناسک حج و منطقه حرمین در استراتژی سلطه‌گرایانه دو خلیفه نخستین عباسی را مورد تأمل قرار دهد. یافته‌های پژوهش، حاکی از آن است که خلفای نخستین عباسی، سعی داشتند با اقداماتی همچون: حضور در مراسم حج، انتخاب امیرالحاج و انجام اقدامات عمرانی، از ظرفیت تبلیغی مناسک حج و قدرت مشروعیت‌ساز آن در تحکیم پایه‌های قدرت خود استفاده کنند. لازمه تسلط بر حج و بهره‌گیری از ظرفیت‌های آن، تأمین امنیت منطقه حرمین بود که این امر با سرکوب مخالفان صورت گرفت.