مطالعۀ نمونه‏ هایی از پیکرک‏های سفالی زنان در ادوار سلجوقی و ایلخانی

Abstract

پیکرک‏های گلی و سفالین زنان جزء نخستین آثار هنری بشر در اعصار پیش از تاریخ محسوب می‏شوند که ساخت آن‏ها با تغییراتی خاص تا دوران اسلامی نیز تداوم یافته است. پیکرک‏های سفالی مزبور، که گونه‏های مختلفی از تکنیک‌های ساخت و تزیین هنر سفالگری اسلامی را دربرمی‌گیرند، اغلب در شهرها و مراکز مهم سفالگری ایران ساخته شده‌اند. از مهم‌ترین ادوار ساخت این پیکرک‏ها می‏‏توان به ادوار سلجوقی و ایلخانی مقارن با قرون پنجم تا نهم هجری اشاره کرد که با توجه به منع ساخت پیکرک و مجسمه در دوران اسلامی‏، دلایل و انگیزه‏ها و نیز منابع الهام‌بخشِ ساخت این پیکرک‏ها در دوره‏های مزبور جای تأمل دارد. موضوع پژوهش کنونی بررسی و تحلیل تعدادی این پیکرک‏ها در کلیة ابعادِ تکنیکی و مفهومی است. هدف اصلی مقاله، بررسی و شناخت مهم‌ترین ویژگی‏های پیکرک‏های سفالین مزبور به همراه طبقه‏بندی آن‏هاست. روش پژوهش انتخابی، با توجه به نوع موضوع و هدف، تلفیقی از روش‌های توصیفی، تاریخی، و مقایسه‌ای است. در همین زمینه، ده عدد از نمونه‏های شاخصِ پیکرک‏های سفالین زنان در ادوار سلجوقی و ایلخانی، فارغ از تعلق به سبک یا گونه‏ای خاص، از بین آثار موجود در موزه‏های مختلف داخلی و خارجی انتخاب و از منظرِ شیوة ساخت، تزیین، کاربرد، فرم، اهداف ساخت، منابع الهام‌بخش، و... بررسی، طبقه‌بندی، و تحلیل شده است. بنابر یافته‏های پژوهش، پیکرک‏های سفالی زنان در ادوار مزبور، به‌خصوص دورة سلجوقی، تحت‌تأثیر عوامل مختلفی ساخته شده‏اند که از جملة آن‏ها می‏توان به تأثیر سنت‌های هنری پیش از اسلام، تأثیر نظام قبیله‌ای، تأثیر برخی از شخصیت‏های زن ادبیات ایران، به علاوة تأثیر صور فلکی با نماد مؤنث اشاره کرد. همچنین توجه به نقش‏ها و کارکردهای زنان به جای تمرکز بر ویژگی‏های جنسیتی آن‌ها، از مهم‌ترین تفاوت‏های پیکرک‏های مزبور با نمونه‏های پیش از تاریخی است.