بررسی استعارة مفهومی «عرفان خرابات است» در دیوان حافظ

Abstract

امروزه مطالعات زبان‌شناسی شناختی به این مهم دست یافته است که بشر بدون استعارة مفهومی توانایی اندیشیدن ندارد. با کمک‌گرفتن از استعارة مفهومی افزون‌بر راه‌یابی به ذهن اهل زبان، با افکار آنان نیز بیشتر می‌توان آشنا شد. باتوجه‌به شیوة تفکر بشر می‌توان دریافت انسان برای بیان امور معنوی و ماورای فیزیک، به امور مادی و برخی مصداق‌ها نیازمند است تا بتواند به آنها اشاره کند. ادبیات فارسی که در دوره‌ای گزارشگر حالات عرفانی عارفان بزرگ بوده است. در بسیاری از موارد، برای مفهومی کردن این حالات از حوزه های مادی استفاده کرده است. یکی از این حوزه‌ها، خرابات و میکده‌ است. عرفان در ادب فارسی بسیار به خرابات تشبیه شده است. گویا خرابات و میکده ادامة سنتی آیینی به نام نوشیدن هوم (شیرة سکرآور در مزدیسنا و پیش از آن) است که در شعر فارسی در دورة اسلامی به یک سنت ادبی تبدیل شد و مضامین عرفانی ماندگاری را نمایان کرد؛ به‌گونه‌ای‌که بدون استعارة مفهومیِ «عرفان، خرابات است»، درک مفاهیم ماورایی در عرفان آسان نخواهد بود. تلاش نگارندگان در این پژوهش بر آن است تا با استفاده از واژه‌ها و اصطلاحات حوزة خرابات نشان دهند استعارة نامبرده چگونه شکل گرفته ‌است. شواهد شعری در این پژوهش از <em>دیوان حافظ</em> است. نتایج نشان می‌دهد با حذف این استعاره از شعر فارسی (به‌ویژه در شعر سبک عراقی)، متون عرفانی بسیار بی‌مایه خواهد شد.