اقتضای حال، زبان رمزی و تأویل شعر عرفانی

Abstract

این مقاله در پی تبیین کیفیت درک معنی سخن و عواملی است که درک مشترک معنی را دچار اختلال می‌کند. به نظر نویسنده علّت اختلال در فرآیند ادراک معنی سخن، یا فاقدِ مصداقِ تجربی بودن سخن است که این وضع ناشی از پیدا نکردن مدلولی قابل قبول در حیطه تجربه بنابر معنای زبان شناختی ثابت و همیشگی سخن است ‌و یا برای معنی زبان شناختی سخن می‌توان مصداقی تجربی پیدا کرد؛ ‌اما بافتِ بیرونیِ حاکم بر سخن مانع قبول مصداقِ ناشی از معنی درونی یا معنی زبان شناختی کلام می‌شود. در این هر دو صورت برای آن که از سخن معنیِ قابلِ قبولی درک کنیم که فرض می‌کنیم متکلّم یا نویسنده آن را اراده کرده است،‌ دست به تأویل سخن می‌زنیم؛ یعنی خود را از اقتدار نشانه‌ها که معنی از پیش قراردادی شده خود را بر ما تحمیل می‌کنند، آزاد می‌کنیم و به نشانه‌ها معانی خود را تحمیل می‌کنیم. به عبارت دیگر بر نظام نخستین و جبری کلام، نظامی ثانوی بنا می‌کنیم که در این نظام، نشانه‌ها از بار ذهنیت ما سرشار می‌شوند. فرآیند معنی بخشیدنی از این دست به متن، به معنی تلقّی کردن نشانه‌ها در مقام رمز و تأویل پذیری متن است. نظام تک معناییِ زبان که از این نظرگاه در هم می‌ریزد و در نتیجه چند معنایی جانشین تک معنایی جانشین تک معنایی می‌گردد، شیوه تازه‌ای از خواندن ایجاد می‌کند که خصلتِ معنی زاییِ جانشینِ معنی پذیریِ متن از اسباب اصلی آن است. این مقاله با ارائه نمونه‌هایی در پی اثبات مطالبی از این دست و شیوه برخورد با متن هایی از این نوع و نگاهی از این دریچه به شعر کلاسیک فارسی است.