نقش تأویل در گسترش زبان عرفان

Abstract

بحث از زبان عرفان در گرو ارایه ویژگی‌هایی است که آن را متمایز از دیگر گونه‌های زبانی معرفی کند. تأکید بر وجود اصطلاحات حوزه تصوف و یا حضور عناصر هنری- ادبی در این زبان، نشان از برخوردی غیرمسأله‌وار با مبحث زبان عرفان در اغلب پژوهش‌های پیشین دارد. مقاله حاضر بر آن است تا تأویل را به عنوان ویژگی و اصل اساسی شکل‌گیری و گسترش زبان عرفان معرفی کند. زبان عرفان در روند حرکتی خود با گذر از مفاهیم و ساختارهای زبانی موجود، در فرایندی تأویلی به ارائه مفاهیم و ساختارهایی نو می‌پردازد. اهمیت نقش تأویل گذشته از گونه‌های آشکار و مرسوم آن، در تولید ژرف‌ساخت‌هایی است که عامل اصلی گسترش معنایی و صوری زبان عرفان بوده‌اند. این نگاه، «ظاهر» و «باطن» را نیز با صرف نظر کردن از معانی مرسوم هستی‌شناختی یا معرفت‌شناختی آنها، با تعبیری زبان‌شناختی و براساس خروج از بافت پیشین و ورود به بافتی نو معرفی می‌کند. ژرف‌ساخت‌های تأویلی و نقش آن‌ها در حرکت باطنی معنا، موجب می‌شوند تا زبان عرفان بیش از محور همنشینی بر روی محور جانشینی گسترش یابد؛ عاملی که برجستگی وجه ادبی در متون عرفانی را نیز در پی دارد.