پارادوکس جامعه مدنى دینى

Abstract

در طى چند سال گذشته، بحث از جامعه مدنى به طور پراکنده در سطح مطبوعات کشور مطرح شده است و تاکید ریاست محترم جمهور بر این مقوله، در زمان مبارزه انتخاباتى و بعد از آن، بر گرمى بازار آن افزود. تلقیهاى مختلف از واژه «جامعه مدنى‏» واکنشهاى متفاوتى را در سطح مطبوعات و محافل علمى به همراه داشت. آنچه توجه نگارنده را بیشتر به خود معطوف داشته است، بررسى نسبت میان جامعه دینى و جامعه مدنى است. نگارنده بر آن است که جامعه مدنى، به معناى رایج و مصطلح، با جامعه دینى مورد نظر متون دینى ما کاملا ناسازگار است. نوع نگاه اسلام به انسان و جامعه و روابط اجتماعى و ارزشهاى انسانى و اخلاقى، در اساس با پیش‏فرضهاى انسان‏شناختى و ارزشهاى بنیادین جامعه مدنى غربى ناسازگار و متباین است و جمع میان آن دو، پارادوکسیکال و ناممکن مى‏باشد. دفاع از جامعه مدنى دینى تنها در دو صورت ممکن است: نخست آن که، تعریف خود از جامعه مدنى را به گونه‏اى کاملا متفاوت با معناى رایج و مصطلح آن ارائه دهیم، عناصر مثبت و سازنده آن را اخذ کرده و عناصر و مبانى ناسازگار با آموزه‏هاى دینى آن را کنار نهیم. دوم آن که، قرائتى نو از دین و جامعه دینى عرضه کنیم تا در سایه آن بتوانیم از تنش موجود میان اصول و مبانى جامعه مدنى با آموزه‏هاى دینى به مقدار وسیعى بکاهیم. در نوشتار حاضر ابتدا به تعریف جامعه مدنى و بیان مبانى فلسفى و ارزشى آن پرداخته و با مقایسه آن با اصول و مبانى و ارزشهاى حاکم بر جامعه دینى، پارادوکسیکال بودن تز «جامعه مدنى دینى‏» را آشکار مى‏سازیم و سپس به بررسى دو ایده سازگارى خواهیم پرداخت. به اعتقاد نگارنده، راه‏حل دوم به کلى عقیم و ناصواب است و راه حل اول تا حدى خروج از محل بحث است; زیرا فتوا به بطلان جامعه مدنى و ناسازگار بودن آن با جامعه دینى مى‏دهد و در ترسیم خطوط جامعه دینى صرفا از بعضى دستاوردهاى مثبت جامعه مدنى استمداد مى‏جوید، حال آن که هویت و تمامیت آن را کنار زده است. پس در این ترکیب جدید (مدنى دینى) آنچه به عنوان جامعه مدنى شناخته مى‏شود در ماهیت و ذات خویش به کلى متفاوت از معناى اصطلاحى و رایج آن است.