ژرف‌نگران در حدیث امام سجاد(ع)

Abstract

سئل عن على بن الحسین علیه السلام عن التوحید فقال: ان الله عزّ و جلّ علم انه یکون فى آخر الزمان اقوام متعمِّقون فأنزل الله عزّ وجلّ (قل هو الله احد الله الصمد) و الآیات من سورة الحدید الى قوله (و هو علیم بذات الصدور) فمن رام وراء هنالک هلک.1<br />از على بن الحسین (امام سجاد)(ع) درباره توحید پرسیدند, پس فرمود: خداى عزّ و جلّ مى دانست که در آخرالزمان گروه هایى متعمِّق خواهند بود, پس خداى عزّ و جلّ (قل هو الله احد الله الصمد) و آن آیات از سوره حدید تا قول خداوند (وهو علیم بذات الصدور) را فرو فرستاد. پس هرکس فراتر از آن را قصد کند, هلاک مى شود.<br />پژوهش این مقاله در مورد تعبیر (متعمقون) در این روایت است که آیا بار معنایى مثبت دارد یا منفى؟ به عبارت دیگر, آیا این روایت در صدد مدح متعمِّقون است یا ذم آنان؟ شاید در نگاه نخست, با توجه به معناى تحت اللفظى روایت و صرف نظر از اطلاعات بیرونى, به ذهن خواننده چنین خطور کند که اصلاً روایت در صدد ذم متعمّقون نیست, اگر نگوییم که در صدد مدح است, اما جناب حجة الاسلام والمسلمین رضا برنجکار در مقاله (حدیث (اقوام متعمقون) مدح یا مذمت) اصرار دارند بر این که این روایت در صدد ذم متعمقون است.2 از این رو, در مقام داورى بر آنند که رأى علامه مجلسى را در تفسیر این روایت که (متعمقون) را حمل بر ذم کرده است, بر صواب بدانند نه رأى صدرالمتألهین و فیض کاشانى را, که روایت را حمل بر مدح کرده اند. ایشان, که از این پس با تعبیر (مستدِل) یاد خواهند شد, براى اثبات مدعاى خود شواهدى از لغت, خانواده حدیث, یعنى بررسى روایاتى که در آن از واژه تعمق استفاده شده است, و قراین داخلى حدیث استفاده کرده است.<br />به نظر مى رسد در هیچ یک از سه جهت, مدّعاى او پذیرفتنى نیست, از این رو, نشان داده خواهد شد که استدلال هاى او مفید مدّعاى وى نیستند.