اسلام و توسعه‌نیافتگى: بازنگرى یک معماى دیرینه

Abstract

چون مقاله حاضر پیرامون اسلام و توسعه اقتصادى است، لازم دانستیم قبل از شروع، به توضیحى مختصر حداقل براى روشن کردن چارچوب مفهومى بحث مذکور اقدام نماییم. توسعه اقتصادى یکى از جدیدترین و بحث‏انگیزترین شعبه‏هاى اقتصاد مى‏باشد. یک نکته که در این قبیل بحثها لازم به ذکر است این است که معمولا بین دو واژه رشد و توسعه، نوعى خلط مضر صورت مى‏گیرد که خود منشا پاره‏اى سوءبرداشتها مى‏گردد. رشد معمولا دلالت‏بر تغییرات کمى دارد، در صورتى که توسعه، فرایندى کیفى است. به عنوان مثال، افزایش محصولات تولیدى در یک کشور، رشد محسوب مى‏گردد اما توسعه نیست. همچنین رشد تعداد دانشجو در یک کشور لزوما به مفهوم توسعه علم و معرفت نمى‏باشد. توسعه اقتصادى علاوه بر رشد کمى در بر گیرنده بهبود کیفیت در محصولات و تنوع کیفى آنان است، و علاوه بر اینها در بر گیرنده تحولاتى در ترتیبات فنى و نهادى‏اى است که محصولات مذکور تولید و یا توزیع مى‏شوند. (1) پس توسعه اقتصادى بسیار عمیقتر و وسیعتر از رشد مى‏باشد. البته تا دهه 1970 تصور، این بود که در صورت رشد بیشتر مى‏توان انتظار داشت که وضع اشتغال بهبود پیدا کرده، مشکل فقر و توزیع درامد حل شود و اینها خود زمینه‏هاى توسعه را فراهم آورند. توصیه بانک جهانى و صندوق بین‏المللى پول به کشورهاى جهان سوم نیز همین بود. اما تجربه آن دهه و پس از آن نتوانست این فرضیه را ثابت کند. زیرا در اکثر آن کشورها تولید تا حد هدف‏گذارى بانک جهانى بالا رفت اما حتى شاخصهاى مادى توسعه نیز فراهم نگردید. مثلا سطح زندگى مردمان فقیر بدون تغییر باقى ماند و در مواردى حتى بدتر شد بیکارى و توزیع درامدها و ثروتها نیز اگر وخیمتر نشده باشد، بهتر نشد. این امر باعث‏شد که بسیارى از اقتصاددانان و بویژه صاحب‏نظران توسعه خواستار نوعى تجدیدنظر در تعریف مذکور از توسعه گردیدند. <br /> نکته دوم این است که توسعه، فراگیرتر از تحولات مادى و فنى صرف بوده، بهبود روابط انسانى و حتى توسعه ارزشهاى اصیل جوامع را نیز از نظر دور نمى‏دارد.