نگاهی به بحثهای فقهی- قرآنی در عصر صحابه

Abstract

سیر تاریخى »آیات الأحکام« در عصر صحابه مورد بررسى قرار گرفته است. پس از رحلت پیامبر(ص)،حفظ و حراست قرآن از هر گونه تحریف و تبیین و تفسیر آیات قرآن از مهم‌ترین مسؤولیّت‌هاى صحابه در ارتباط با قرآن، تلقّى مى‌شد.آیات الأحکام نیز به عنوان بخشى از آیات مورد توجه صحابه قرار داشت.شمارى از صحابه با دانشهاى قرآنى و تفسیر قرآن آشنا بودند و على(ع) به عنوان سرآمد این افراد شناخته مى‌شد. آن حضرت با استناد به آیات الأحکام از کج‌روى برخى از صحابه جلوگیرى مى‌کرد. صحابه نیز درباره آیات الأحکام سخن گفته‌اند. آنها گاه واژه یا واژگانى از آیه را معنا کرده‌اند و گاه عبارتى را شرح کرده، و یا مصداقى براى احکام و قواعد کلى قرآن آورده‌اند. افزون بر موارد یاد شده صحابه در مواردى چند براى بیان احکام فقهى از آیات قرآن بهره جسته‌اند. صحابه در استنباط از قرآن از دلالت ظواهر آیات مانند دلالت لفظ امر بر وجوب و گاه با استفاده از عواملى چون تفسیر قرآن به قرآن یا تفسیر قرآن با سنت و همچنین با استفاده از لغت و نیز قواعد کلى قرآن مانند قاعده »نفى عسر«، بهره جسته و احکام فقهى تازه‌اى را از قرآن استخراج کرده‌اند. مواردى از تفاوت فتوا مانند عده طلاق، ایلاء، سهم مادر از ارث و ... در میان صحابه دیده مى‌شود. اختلاف در معناى لغوى واژه قرآنى، اختلاف در کاربرد عرفى واژه قرآنى، احتمالات موجود در آیه، اختلاف در درستى و یا نادرستى روایت مربوط به آیه و نیز تفاوت آگاهى، دانش و توانایى‌هاى دیگر صحابه در این اختلاف‌نظرها بى‌تأثیر نبوده است. هر چند اهل سنت سخنان صحابه را در حکم حدیث مرفوع مى‌دانند اما این ادعا، دست‌کم در مواردى که صحابه درباره یک موضوع، دو حکم متفاوت از قرآن استخراج کرده‌اند، پذیرفتنى نیست.