بررسی مقوله های نمود و زمانِ فارسی در قالب هندسۀ مشخصه ها

Abstract

هندسۀ مشخصه‌ها، انگاره‌ای کاربردی برای مطالعۀ فرایندهای صرفی- نحوی به شمار می‌رود. در این مقاله، به معرّفی این انگاره و کاربرد آن در مطالعۀ نظام تصریف فعل در زبان فارسی می‌پردازیم. در هندسۀ مشخصه‌ها، نظامِ تصریف فعل از سه بخش نمود، زمان دستوری و وجه تشکیل می‌شود و هر یک دارای مشخصه‌های نسبتاً جهانی هستند که در مواردی توسط تکواژهای صرفیِ آشکار بازنمون می‌شوند. تعامل مشخصه‌های موجود در این سه حوزه، خصوصیات قلمروی تصریف فعل در زبان‌های مختلف را تعیین می‌کند. نمود در زبان فارسی دارای مشخصه‌های [رویداد] و [غیراتمی] است که نشان می‌دهد ارزش پیش‌فرض آن در این زبان، نمود تام است و نمود ناقص به‌صورت نشاندار و با واحد واژگاهی (می-) بازنمون می‌شود. به این ترتیب، هستۀ نمود اتمی در فارسی فقط در سطح تصریف فعّال است و تمایز نمود دستوری ناقص و تام را بازنمایی می‌کند. هستۀ نمود کمیّت در فارسی، هم در سطح ریشه و هم در سطح محمول فعّال است و نمود واژگانی و خصوصیات نمودیِ محمول را تعیین می‌کند. در موردِ زمان، فارسی دارای مشخصۀ [تقدّم] است که بوسیلۀ واحد واژگاهی (–د/-ت) بازنمون می‌شود و زمانِ موضوع را قبل از لنگرگاهِ زمانی جمله قرار می‌دهد. واحد واژگاهی (–ده / -ته) در فارسی که به همراه فعل کمکی، ساخت کامل را می‌سازند، کارکرد متفاوتی با نمود و زمان دستوری در هندسۀ مشخصه‌ها دارد و به دلیل ارزش تقابلی که در فارسی ایجاد می‌کند، در هستۀ نحوی مستقلی ادغام می‌شود و مشخصۀ [کامل] را بازنمون می­کند.