بلاغت همزه استفهام در تفسیر الکشاف

Abstract

استفهام از مهم‌ترین اسالیب طلب در قرآن و از مباحث علم معانی در بلاغت بوده و همواره در تفاسیر به ویژه تفسیر الکشاف به ساختار لفظی و مفهومی آن پرداخته شده است. حرف همزه اساس اسلوب استفهام و بیشترین تکرار را در قرآن دارد. زمخشری در تفسیر خود به استفهام حقیقی و مجازی اشاره داشته و فراتر از پیشینیان خود برای «همزه»، معانی بلاغی در نظر گرفته که بالغ بر شانزده مورد می‌باشد که جز در موارد اندکی برای آنها شاخصی تعریف نکرده است. علاوه بر معنای یک وجهی همزه استفهام، معانی دو و یا چند وجهی نیز گفته شده است.<br /> زمخشری از ترکیب همزه با حرف نفی گاهی معنای تقریر و گاهی معنای تحقق یافتن را اراده کرده است. زمخشری به تقدیر همزه قبل از هل و ترکیب «ألا» ی تنبیه از همزه استفهام وحرف نفی «لا» نیز اشاره دارد، و حرف (همزه) را عامل استفهام در دیگر ادوات استفهام به شمار آورده که همواره در تقدیر است. بیشترین نوع کاربرد استفهام از نظر زمخشری انکار، سپس تقریر و در مرتبه بعد تعجب است که در قرآن به کار رفته است. در باب تمامیت تصدیر حرف (همزه) نیز زمخشری از اولین کسانی است که با رای سیبویه و جمهور علما مخالفت کرده است. همچنین زمخشری از حذف و ذکر و تخفیف و اشباع همزه در اختلاف قراءتها در تفسیر بلاغی خود بهره برده. و در خصوص حرف (أم) متصله و یا منقطعه معتقد است که جمله دلالت بر (همزه) محذوف دارد.