بررسی و نقد جریان جبرگرایی عرفانی در دفاع از ابلیس

Abstract

پژوهش و تحقیق در خصوص مسئلة ابلیس همواره برای متفکران، اهمیت فوق‌العاده‌ای داشته است و در این میان، عارفان مسلمان با رویکرد تأویلی و برداشت‌هایی بر پایة معرفت ذوقی و شهودی و با بیانی رمزی و شطحی جایگاه منحصر به فردی را به خود اختصاص داده‌اند. رویکرد مبتنی بر قبول جبر و ارادة ازلی در شقاوت ابلیس و نافرمانی او در سجده بر آدم^(ع)، رویکردی است که برخی عارفان اسلامی، به ویژه پیروان مکتب سُکر، به جهت توجیه نافرمانی وی، بدان پرداخته‌اند. از آنجاکه زایش اندیشه نمی‌تواند صرفاً مرهون تلاش خالص نظری باشد و همواره از مبادی و عوامل برون‌متنی نیز متأثر است، به نظر نویسنده دست‌کم می‌توان چهار مبدأ برای شکل‌گیری این نظریه در میان برخی عارفان اسلامی برشمرد که عبارت‌اند از: 1. اعتقاد به جبر اشعری، 2. اعتقاد به وحدت شخصیة وجود، 3. استفاده از ظواهر آیات، 4. تمسک به برخی اخبار و روایات. در این مقاله با بیان نمونه‌هایی از این رویکرد در آثار منثور و منظوم عارفانی چون منصور حلاج، احمد غزالی، عین‌القضات همدانی، رشیدالدین میبدی و عطار نیشابوری، به تبیین ریشه‌ها و مبادی یادشده و سپس به نقد و بررسی آنها می‌پردازیم.