مفاهیم نمادین نقوش حیوانی کاشی‌کاری گنبد الله‌وردیخان از دوره صفویه در حرم مطهر رضوی

Abstract

حرم امام ‌‌رضا‌‌ (ع) که مهم‌ترین جاذبه گردشگری مذهبی در ایران به‌‌ شمار می‌آید، بیش از ده قرن سابقه تاریخی دارد که در زمان حیات حکومت‌های اسلامی به تزئینات گوناگون آراسته شده است و هر بخش آن گویای هنر معماری دوران خاصی از تاریخ هنر اسلامی است. شخصیت‌ها و بزرگان در هر عصر به نوسازی و توسعه این مکان مقدس پرداخته‌اند، ازجمله الله‌وردیخان، جنگجوی دلیر و فرمانده نظامی عصر صفویه که توجه خاصی به معماری این دوران داشته و برای اعتلای فرهنگ و تمدن ایران اقدامات فراوانی انجام داده است که با نگاهی به آثار برجای‌مانده از وی در اصفهان (سی‌‌و‌‌سه‌‌‌پل)، شیراز (مدرسه ‌‌خان) و مشهد (گنبد الله‌‌وردیخان) به این امر می‌توان تأکید نمود. این بنای باشکوه، از زیباترین ابنیه حرم مطهر است که آرتور پوپ در کتاب <em>معماری ایران</em>، آن را کامل‌ترین قسمت مرقد امام ‌‌رضا‌ (ع) می‌داند. کاشی‌های معرق این رواق مزین به کتیبه‌ها، نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی است. بسیاری از این نقوش دربردارنده مفهومی هستند که جایگاهی خاص در فرهنگ و ادبیات این مرزوبوم دارند. در این راستا، پژوهش حاضر به روش آمار توصیفی و تحلیل محتوا، بر اساس مشاهدات میدانی و داده‌های کتابخانه‌ای انجام شده است که از میان 487 نقش موجود 9 گونه حیوانی که هرکدام دنیایی مملو از راز و رمز است، بیشترین رقم متعلق به نقش پرنده (مرغ) است و پس‌ازآن به‌‌ترتیب قرقاول، طوطی، طاووس، مرغابی، اژدها، سیمرغ، آهو و مرغ بسم‌‌الله قرار دارند.