سبک شناسی و شاخصه های تزیینات مقرنس عصر ایلخانی

Abstract

هرچند قدیمی‌ترین نمونه‌های تزیینات مقرنس از قرن چهار هجری به بعد در ساختمانها بکار می‌رفته، اما از قرن پنج هجری رواج یافته و بطور خاص طی قرون میانی اسلامی کاربرد آن به اوج رسیده است. دورة ایلخانی باتوجه به ویژگیهای خاص خود ازجمله ورود رسمیِ ‌بسیاری از عناصر هنر خاور دور که تا پیش از آن بدان صورت در هنر اسلامی ایران تجربه نشده بود، در عرصة تزیینات مقرنس نیز حائز اهمیت خاصی است؛ بطوریکه در اثر توسعة فنی و تزیینی از پیشرفتهای بسیار زیادی در زمینة طراحی و اجرای مقرنس برخوردار شد. تحقیق حاضر به بررسی برخی از نوآوریهای فرمی، فنی و بخصوص نقشی تزیینات مقرنسِ دورة ایلخانی در چهار بنای شاخص مقرنسکاری شده این دوره شامل مسجد جامع ورامین، مسجد جامع اُشترجان، مجموعة شیخ عبدالصمد نطنز و مجموعة بایزید بسطامی می‌پردازد. بنابر یافته‌های تحقیق؛ نقوش تزیینات مقرنسِ دورة ایلخانی در بناهای مورد مطالعه به احتمال قوی با تاثیر از هنر خاور دور بخصوص در زمینة طبیعت گرایی(نقوش پروانه ای، تار عنکبوتی...) و نیز کاربرد بخشهایی از عناصر یا نقوش چینی(مانند اژدها) متناسب با هنر اسلامی ساخته شده است. به عبارت دیگر تزیین گرانِ مقرنسهای عهد ایلخانی به جای تقلید کامل از نقوش و عناصر هنر چینی که بعضا کاربرد آن در تزیین ابنیة اسلامی کراهت داشت، با روشی مبتکرانه، فقط بخشهایی خاص از الگوهای هنری چین را با در نظر داشتن کامل روح هنر اسلامی و با تکیه بر عناصر ترکیبی گیاهی و هندسی بکار بردند و زمینه را برای خلق نقوش اسلیمی و ختاییِ پیشرفتة ادوار بعدی فراهم آوردند.