خاستگاه شناختی، طبقه‌بندی و تحلیل نقش‌های شیرسر بناهای قاجاری گرگان

Abstract

گرگان (استرآباد)، منطقه­ای که خاستگاه طایفه قاجار بوده و بناهایی ارزشمند از این دوره را در خود به یادگار دارد. یکی از هنرهای به‌جای مانده در تعدادی از این بناها، نقاشی‌های «شیرسر» است که همچون کتابی مصوّر در عرصه انعکاس تفکرات گذشته خودنمایی می­کنند. نقش‌­­هایی گوناگون با مضامینی غیرمذهبی که گنجینه‌ایی از هنرهای عامیانه‌ و بومی هستند. اگرچه از کیفیت بصری و هنری بالایی برخوردار نیستند، لیکن در مطالعه فضای فرهنگی حاکم بر زندگی ساکنان استرآباد در عهد قاجار بسیار مفید به نظر می­آیند. مقاله حاضر که به روش میدانی در پنج بنا انجام شده، بر این مسئله تأکید می­ورزد تا ضمن بررسی عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر در شگل­گیری این نگاره­ها، به شناسایی و تحلیل مفاهیم انواع نقش­های استفاده شده بر سطح شیرسرها بپردازد­. نتیجه بدست آمده از پژوهش نشان داد که تزئینات این بناها با مؤلفه­های فرهنگی، اعتقادی، منزلت اجتماعی، شیوه­ معیشت و قدرت اقتصادی ساکنانشان بستگی تام داشته­اند؛ دیگر اینکه به سبب به تصویر در آمدن نمادهایی چون الهه­گان، حیوانات اساطیری و نباتات که در اغلب موارد مرتبط با باران، باران‌زایی، برکت و حاصلخیزی هستند، به رابطه معنادار این آثار با عملکرد شیرسرهای زیر سقف نیز پی می­‌بریم.